Büyük hizmet: Hangi parti Anayasada ne önerdi?

Meclis Anayasa Uzlaşma Komisyonu, nihayet Anayasanın tümü üzerindeki parti önerileri aldı, kayda geçirdi.
Aşağıda bütün partilerin önerilerinin bir araya getirilmiş halini bulacaksınız. Üzerinde uzlaşılamayan maddeler, ki ezici çoğunluk böyle, kırmızı ile yazılmış.
Bir belge olduğu, üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir belge olduğu için, uzunluğuna bakmaksızın bu metni buraya koyuyorum.
Ne demişler, 'İyilik yap denize at, halik bilmezse balik bilir.'

TEMEL HAKLAR VE HÜRRİYETLER (ÖZGÜRLÜKLER)

“A. Temel Haklar ve Hürriyetler (Özgürlükler)

a)    Temel İlkeler

İnsan onur ve haysiyeti

Madde 1. (1) İnsan onur ve haysiyeti dokunulmazdır. İnsan onur ve haysiyeti insan haklarının ve anayasal düzenin temelidir.

(2) Devlet, insan onur ve haysiyeti ile insanın maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkına saygı duyar, bu değerleri korur ve bunların önündeki tüm engelleri kaldırır.

Gerekçe notu:

(Aşağıdaki not temel hak ve hürriyetlerle ilgili gerekçelerin yazılması aşamasında dikkate alınmak üzere yazılmıştır.)

İnsan onuru ve haysiyeti, insanın sırf insan olmaktan kaynaklanan değerinin tanınmasını, korunmasını ve geliştirilmesini ifade etmektedir.

Devlet kavramı, geniş anlamıyla, kamu yetkisi veya gücünü kullanan bütün organları veya kurumları içermektedir.

Temel hak ve hürriyetlerin (özgürlüklerin) niteliği ve bütünlüğü

Madde 2. (1) Herkes, kişiliğine bağlı dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere/özgürlüklere sahiptir.

(2)  Temel hak ve hürriyetler/özgürlükler bir bütündür ve birbirini tamamlar.

Gerekçe notu:

(Aşağıdaki not temel hak ve hürriyetlerle ilgili gerekçelerin yazılması aşamasında dikkate alınmak üzere yazılmıştır.)

Bir hakkın Anayasada yer almamış olması onun insan haklarından sayılmasına engel teşkil etmez.

Eşitlik

Madde 3. (1) Herkes hukuk önünde eşittir.

(2) Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

(3) Hiç kimse, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep, (CHP ve BDP Önerisi: etnik köken, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği) ve diğer sebeplerle ayırımcılığa tabi tutulamaz.

(3) (MHP Önerisi: Hiç kimse hiçbir sebeple ayrımcılığa tabi tutulamaz.)

(4) Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin hayata geçmesini sağlamak ve kadına yönelik her türlü şiddeti ve kötü muameleyi önlemekle yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. (CHP ve BDP önerisi: Bir cinsiyetin üstünlüğüne dayanan kültürel veya toplumsal önyargılardan kaynaklanan uygulamaları ve hukuk kurallarını ortadan kaldırmak devletin ödevidir.)

(5) Çocuklar, yaşlılar, engelliler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz. Devlet fırsat eşitliğinin sağlanması amacıyla bu kesimler için özel tedbirler alır.

(6) Devlet organları ve kamu görevi ifa edenler eylem ve işlemlerinde, herkesin temel hak ve özgürlükler ile kamu hizmetlerinden hukuk önünde eşitlik ilkesine uygun olarak yararlanmasını sağlamak ve sosyal hayattan dışlanmayı önlemek zorundadır.

b)              Kişi Hak ve Hürriyetleri (Özgürlükleri)

Hayat (yaşam) hakkı

Madde 4. (1) Herkes hayat (yaşama) hakkına sahiptir.

(2) Meşru müdafaa ve suçla mücadele esnasında kanunun cevaz verdiği durumlarda, hayat (yaşam) hakkını ortadan kaldıracak ya da tehlikeye düşürecek ölçüde güç kullanımının kesinlikle zorunlu olması hali istisnadır.

Gerekçe notu: “Iztırar (zorunluluk) hali” madde metni içerisinde yer almamakla birlikte istisnai durumlar içerisinde ele alınır.

Öldürme fiilleri…

İnsanın maddi ve manevi varlığı, bütünlüğü ve korunması

Madde 5. (1) Herkes, maddi ve manevi varlığını (AK Parti ve CHP Önerisi: kendi kültürünü ve kimliğini) koruma, geliştirme ve buna saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.

(2) Tıbbi zorunluluklar ya da kişinin aydınlatılarak rızası alınmak şartıyla (koşuluyla), kanunda açıkça belirtilen haller dışında, bilimsel ve tıbbi deneyler dâhil, vücut bütünlüğüne dokunulamaz.

 (3) İnsan bedeni (vücut bütünlüğü), organları (ve uzuvları) (doku), onur (şeref) ve haysiyetine aykırı bir şekilde metalaştırılamaz.

Çocuk Hakları

Madde 6. (1) (CHP önerisi: 18 yaşını doldurmayan herkes çocuktur.) Her çocuk, kendi iyiliği için gereken himaye ve bakımdan yararlanma,  maddi ve manevi varlığını geliştirme, (BDP önerisi: kendi kültüründen yararlanma ve kendi dilini kullanma) görüşlerini serbestçe açıklayabilme; cinsel sömürü, şiddet, her türlü kötü muamele ve istismardan korunma, aile içinde yaşamını (hayatını) sürdürme, kendi menfaatine açıkça ters düşmedikçe ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma, aile ortamından ayrılması halinde uygun bakımdan yararlanma; barınma, temel sağlık ve sosyal hizmetlerden faydalanma hakkına sahiptir. Devlet, bu fıkrada sayılan hakların kullanımına ilişkin her türlü tedbiri alır.

(2) Çocukla ilgili her durumda çocuğun üstün yararı gözetilir.

(3) (CHP ve BDP önerisi: Çocukla ilgili kararların alınmasında çocuğun katılımın sağlanması esas alınır.)

(4) Çocuğun tutuksuz yargılanması esastır. Tutukluluk veya hükümlülük hallerinde çocuk yetişkinlerden ayrı olarak ve (MHP “yetişkinlerden ayrı olarak” tabirine muhalefet etmektedir.) yaşına uygun kurumlarda bulundurulur.

(MHP notu: Yaşına uygun tabirinin anlamı ıslahevinin kapasitesine göre çocukların en yakın yaş grupları ile birlikte barındırılmasını,

Kurumdan anlaşılması gereken ise cezaevi değil çocuk ıslahevidir. Bu nedenle kırmızı ile boyalı kısma muhalifiz.)

İşkence, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasağı

Madde 7. (1) İşkence, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasaktır.

(2) Hürriyetlerin (özgürlüklerin) kısıtlanması ve cezaların infazı halleri dahil olmak üzere hiç kimseye insan onur (şeref) ve haysiyetiyle bağdaşmayan bir ceza verilemez ve muamele yapılamaz.

Gerekçe notu: Adli kontrol ve güvenlik tedbirleri, “muamele yapılamaz” ibaresinin kapsamına dahildir.

Zorla çalıştırma ve angarya yasağı

Madde 8. (1) Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. İnsan ticareti ve angarya yasaktır.

(2) Ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi ile vatan hizmeti niteliğindeki veya hükümlülük hallerinde yapılan çalıştırmalara ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: Seçenek tedbir ve yaptırımlar hükümlülük kapsamında değerlendirilecektir.

Demokratik toplum düzeninin gereklerine, ölçülülük ve hakkın özüne dokunulmaması ilkelerine uygun olarak.

Kişi hürriyeti (özgürlüğü) ve güvenliği

Madde 9. (1) Herkes kişi hürriyeti (özgürlüğü) ve güvenliğine sahiptir.

(2) Aşağıda gösterilen haller (durumlar) dışında kimse kişi hürriyetinden (özgürlüğünden) mahrum (yoksun) bırakılamaz;

a) Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi,

b) Mahkemelerce verilmiş yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi,

c) Kişinin kendisinin veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin (özgürlüklerinin) korunması amacıyla verilmiş mahkeme kararının veya kanunda öngörülen idari tedbirlerin yerine getirilmesi,

d) Usulüne aykırı şekilde ülkeye giren veya hakkında sınır dışı etme ya da iade kararı verilen kişinin yakalanması, gözaltına alınması veya tutuklanması,

 (3) Yakalama ve tutuklama hâkim kararı ile olur. Tutuklama kararı, hakkında kuvvetli suç şüphesi bulunan kişilerin, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek amacıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde verilebilir. Kuvvetli suç şüphesinin varlığı veya isnat edilen suçun ağırlığı tek başına tutuklama nedeni sayılamaz. Tutuklama nedenlerinin varlığı somut olgulara (müşahhas hadise) dayandırılarak gerekçeli olarak belirtilmedikçe ve adli kontrol önlemlerinin yetersizliği açıklanmadıkça tutuklamanın devamı kararı verilemez. Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, suçluluğu hakkında kuvvetli suç şüphesi bulunan kişilerle ilgili olarak yapılabilir. Yakalama ve tutuklamanın usul ve esasları kanunla düzenlenir.

(4) Yakalanan veya tutuklanan kişiye, yakalama veya tutuklama sebepleri ile hakkındaki iddialar ve kanunen kendisine tanınan haklar herhalde yazılı, bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhâl; toplu suçlarda ise en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. Kişi gözaltına alınır alınmaz derhal müdafii ile görüştürülür. Soruşturma evresinde müdafiin dosyayı inceleme yetkisi savunma hakkını ortadan kaldıracak biçimde sınırlanamaz. Müdafii olmayan kişiye baro tarafından bir müdafii görevlendirilir. Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı yakınlarına derhâl bildirilir.

Not: (BDP Önerisi) Anadilini kullanma hakkı ve adil yargılanma hakkı maddelerinde bir uzlaşma sağlanmazsa “tercih ettiği dilde” ibaresinin tekrar eklenmesi önerilmiştir.

(5) Yakalanan veya gözaltına alınan kişi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç, en geç yirmi dört saat; toplu olarak işlenen suçlarda ise en çok doksan altı saat içinde hâkim önüne çıkarılır. Hiç kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden mahrum bırakılamaz.

(6) Tutuklanan kişilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma, ilgilinin yargılama süresince duruşmada hazır bulunmasına veya hükmün infazını sağlamak için bir güvenceye veya başka yükümlülüklerin yerine getirilmesine bağlanabilir.

(7) Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptir. Yargı mercii kararını vermeden önce hürriyeti kısıtlanan kişiyi dinler. Soruşturma ve kovuşturma aşamalarındaki tutukluluğa ilişkin azami süreler kanunla belirlenir. Tutuklama hiçbir surette cezalandırma şekline dönüştürülemez.

Gerekçe notu: Akıl hastalığı gibi 1982 Anayasasının 19. Maddesinin 3. fıkrasındaki sebepler

Kadının korunması, 4320 sayılı Kanunda öngörülen ailenin korunması, şiddetin önlenmesi

Maddenin 3. fıkrasındaki “Bunlar gibi” ibaresinden …. kastedilmektedir.

Not: “Çocuğun gözetim altında tutulması veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen kararın yerine getirilmesi” çocuk hakları maddesinde müzakere edilecektir.

Not: (1. Öneri: Bu süreler olağanüstü hal, sıkıyönetim ve savaş hallerinde, bu hallerin şartları ile sınırlı olmak kaydıyla toplu olarak işlenen suçlar için uzatılabilir.) (2. Öneri: Bu süreler olağanüstü haller ve savaş hallerinde üç güne kadar uzatılabilir.) (3. Öneri: Böyle bir cümle bulunmasın.) olağanüstü hal ile ilgili maddede müzakere edilecektir.

Not: “Bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre devletçe ödenir.” Temel hak ve hürriyetlerin ihlali ile ilgili ayrı bir maddede müzakere edilecektir. Sadece devlet değil, zarara sebebiyet veren kişiye de rücu imkanı değerlendirilecektir.

Özel hayatın (yaşamın) ve aile hayatının (yaşamının) gizliliği ve korunması

Madde 10. (1) Özel hayatın (yaşamın) ve aile hayatının (yaşamının) gizliliğine dokunulamaz. Herkes, özel hayatına (yaşamına)  ve aile hayatına (yaşamına) saygı gösterilmesi ve korunması hakkına sahiptir.

(2) Millî güvenliğin, kamu düzeninin, (BDP Önerisi: Bu iki kavram metinde yer almasın.) genel sağlığın, genel ahlâkın (BDP ve CHP Önerisi: Bu kavram metinde yer almasın.) veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetli şüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde (AK Parti ve MHP Önerisi: kanunla yetkili kılınmış merciin)/(CHP ve BDP Önerisi: cumhuriyet savcısının) yazılı emri bulunmadıkça, kimsenin üstü, özel kâğıtları ve hiçbir eşyası aranamaz; bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde el koyma kararı kendiliğinden kalkar.

Gerekçe Notu: “Demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun olarak ve hakkın özüne dokunulmaması kaydıyla” ibaresi temel hakların sınırlandırılmasıyla ilgili ayrı bir madde olarak görüşülecek.

Kamu düzeni, genel sağlık, genel ahlak ve milli güvenlik kavramları gerekçede sınırları belirlenecek şekilde tanımlanmalıdır.

Kişisel bilgi ve verilerin korunması

Madde 11. (1) Kişisel bilgi ve verilerin gizliliği esastır.

 (2) Herkes, kişisel bilgi ve verilerinin korunması hakkına sahiptir. Bu hak; kişisel bilgi ve verileri konusunda bilgilendirilme, bunlara erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar.

 (3) Kişisel bilgi ve veriler, ancak kişinin açık rızasına veya kanunla öngörülen meşru bir sebebe dayalı olarak, ayrımcılığa yol açmayacak şekilde toplanabilir, işlenebilir ve kullanılabilir. Kişisel bilgi ve veriler otomatik olarak toplanamaz veya işlenemez.

(4) Kişisel bilgi ve verilerin korunmasına ilişkin esas ve usuller, bu hakkın etkili olarak kullanılmasını sağlayacak şekilde kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: Bu hakkın kullanılmasının basın özgürlüğü açısından doğuracağı sakınca ilgili maddede veya gerekçede yer alacaktır.

Makul süre ve istisnalar gerekçede izah edilecektir.

BDP önerisi olan “Kişilerin ırk, etnik köken, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep veya diğer inançları, dernek, vakıf, parti ve sendika üyeliği, sağlık ve özel yaşamları ile ilgili kişisel veriler toplanamaz veya işlenemez.” kavramları gerekçe notu olarak tartışılacaktır.

Konut dokunulmazlığı

Madde 12. (1) Hiç kimsenin konutuna ve kamuya açık olmayan özel işyerine dokunulamaz. Herkes, konutuna ve işyerine yönelik hukuk dışı müdahale ve saldırılara karşı korunma hakkına sahiptir.

(2) Millî güvenliğin, kamu düzeninin, (BDP Önerisi: Bu iki kavram metinde yer almasın.) (CHP Önerisi: Kamu düzeni kavramı metinde yer almasın) genel sağlığın, genel ahlâkın (BDP ve CHP Önerisi: Bu kavram metinde yer almasın.) veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetli şüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kanunla yetkili kılınmış merciin/(CHP ve BDP Önerisi: cumhuriyet savcısının) yazılı emri bulunmadıkça, kimsenin konutuna girilemez, konutunda arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hakim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar;  aksi halde, el koyma kararı kendiliğinden kalkar.

 (BDP Öneri: Suç işlemenin önlenmesi veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebebiyle, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyalara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.)

(3) İdari kolluğun genel sağlığın korunmasına ilişkin yetkileri saklı kalmak kaydıyla, kimsenin konutunda ve kamuya açık olmayan özel işyerlerinde önleme araması yapılamaz.

Haberleşme hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 13. (1) Herkes haberleşme hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir. Haberleşmenin (ve haberleşmede kullanılan gönderilerin) gizliliği ve dokunulmazlığı esastır.

(2) Millî güvenliğin, kamu düzeninin, (BDP Önerisi: Bu iki kavram metinde yer almasın.) genel ahlâkın (BDP ve CHP Önerisi: Bu kavram metinde yer almasın.) veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetli şüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kanunla yetkili kılınmış merciin/(CHP ve BDP Önerisi: cumhuriyet savcısının) yazılı emri bulunmadıkça haberleşme engellenemez ve haberleşmenin gizliliğine dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, müdahaleyi izleyen en geç kırk sekiz saat içinde kararını verir; aksi halde karar kendiliğinden ortadan kalkar.

(3) İstisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşları kanunda belirtilir.

(3) CHP ve BDP Önerisi: Haberleşmenin denetiminin zorunlu olduğu kurum ve kuruluşlarda uygulanacak usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(AK Parti Notu: Anayasa Uzlaşma Komisyonunda alınan karar, üzerinde mutabakat sağlanamayan hususların 1 Numaralı Yazım Komisyonunda görüşüleceğine dair olduğu için daha önce mutabık kalınan maddelerin müzakeresini doğru bulmuyoruz.)

Not: Hak ve özgürlükler ile ilgili genel kısıtlama hükümleri düzenlenirken bu fıkranın kalıp kalmayacağı yeniden değerlendirilecektir.

Yerleşme ve seyahat hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 14. (1) Herkes yerleşme ve seyahat hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir.

(2) Yerleşme hürriyeti, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek, çevreyi ve kültürel varlıkları korumak; seyahat hürriyeti ise genel sağlığın korunması (suç işlenmesini önlemek, kamu düzeni) ve suç soruşturması veya kovuşturması sebepleri ile sınırlanabilir.

(3) Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından mahrum bırakılamaz.

(4) Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti ancak suç soruşturması veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına bağlı olarak sınırlanabilir.

Gerekçe notu: Milli güvenlik konusu ileride mülkiyet konusunda değerlendirilecektir.

Din, vicdan ve inanç hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 15- (1) Herkes din, vicdan ve inanç hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir. Bu hürriyet, inanma, inanmama ve inancını değiştirme hürriyetini de içerir.

(2) Bu hak,  (CHP önerisi: kamu düzeni, genel sağlık veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarına aykırı olmamak koşuluyla) tek başına veya topluca, kamuya açık veya kapalı olarak (CHP bu ifadeye karşı çıkmaktadır) ibadet, (AK Parti-BDP önerisi: eğitim), öğretim (CHP bu ifadeye karşı çıkmaktadır), (CHP önerisi: dini ayin), uygulama ve tören (AK Parti-BDP önerisi: örgütlenme) yapmak sureti ile dinini ve inancını yaşama, açıklama ve yayma hürriyetini de kapsar.

Not: MHP, öğretim ve uygulama kavramlarının aynı zamanda eğitimi de kapsadığını düşünmektedir.

Bu açıklamalar bağlamında MHP önerisi: “Bu hürriyet; tek başına veya topluca, kamuya açık veya kapalı olarak ibadet, uygulama, tören yapma, dinini açıklama, yaşama, öğrenme ve çocuklarına öğretme hürriyetlerini de kapsar.”

Not: CHP ise öğretimin eğitimi kapsamadığını; öğretimin aile tarafından çocuğa dini öğretmeyi içerdiğini ve kamu kurumlarında eğitimi kapsamaması gerektiğini düşünmektedir.

(3) Hiç kimse, ibadet, dini uygulama ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; (AK Parti-BDP önerisi: ya da bunları yapmaktan men edilemez) dini inanç, düşünce ve kanaatlerinden ve inancının gereklerini yerine getirmekten ya da getirmemekten dolayı kınanamaz, suçlanamaz, (AK Parti-BDP önerisi: ve farklı bir muameleye tabi tutulamaz). (CHP, “farklı bir muameleye tabi tutulamaz” ibaresi eşitlik maddesinde ve bu maddenin 4. fıkrasında ifade edileceğinden gereksiz olduğunu düşünmektedir.)

(4) (CHP ve BDP önerisi) Devlet, işlem ve eylemlerinde bütün din ve inançlara karşı tarafsızdır; din, inanç ve kanaatlerin çeşitliliğine dayalı toplumsal çoğulculuğa saygı gösterir.

(5) (MHP Önerisi: Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır.) Devlet, eğitim ve öğretim alanındaki görevlerini yerine getirirken, eğitim ve öğretimin ana ve babanın dini ve felsefi inançlarına göre yapılmasını isteme hakkına saygı gösterir. (CHP bu düzenlemenin kendi önerdiği düzenlemede tam anlamıyla yer aldığı ve bu düzenlemeyle amaçlandığı söylenen tüm ilkeleri içerdiği gerekçesiyle bu ifadeye karşıdır) (Ak Parti ve MHP Önerisi: Din kültürü ve ahlak öğretimi, ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır.) Din eğitimi ve öğretimi kişilerin kendisinin, küçüklerin ise kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır. (CHP, din ve din kültürü eğitim ve öğretiminin devletin gözetimi ve denetimi altında yapılmasını önermektedir. Ancak CHP bu konunun eğitim ve öğrenim özgürlüğü ve hakkının düzenlendiği maddede seçmeli din kültürü ve ahlak bilgisi dersi esas olmak üzere yer alması gerektiği görüşündedir.)

(6) (BDP önerisi) İbadet, dini ayin ve törenler, ancak başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla sınırlandırılabilir.

(MHP önerisi) İbadet ve dini törenler kamu düzeni, genel ahlak, genel sağlık, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması amaçlarıyla sınırlanabilir.

(7) (CHP önerisi) Din, vicdan ve ibadet özgürlüğü, devletin sosyal, ekonomik, siyasal veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasal veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla kullanılamaz. Kimse dini veya dini duyguları ya da dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. Bu fıkraya ilişkin yaptırımlar kanunla düzenlenir.

(MHP önerisi) Din, vicdan, inanç ve ibadet hürriyeti, anayasal düzeni dini kurallara dayandırmaya yönelik eylemler biçiminde kullanılamaz.

(8) (BDP önerisi) Dini hizmetlerin sağlanması için kamu kaynaklarının kullanımında devlet adil bir dağılımı sağlamakla yükümlüdür ve elverişsiz konuda olan farklı inanç grupları lehine pozitif ayrımcılık hükümleri uygulanır.

Gerekçe notu: BDP’nin madde önerisi iken gerekçe notu olarak değerlendirilecektir.

“Her türlü inanç mensupları, tüzel kişiliği haiz dernek, vakıf ve benzeri kurumlar kurabilir. Herkes bunlara üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptir. İnanç mensuplarının, dini faaliyetler ve törenler düzenlemesi, dini okullar ve yardım kuruluşları kurabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.”

Düşünce ve ifade hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 16. (1) Herkes düşünce, kanaat ve ifade hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir.

(2) Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.

(3) Herkes, düşünce ve kanaatlerini (BDP Önerisi: tercih ettiği dilde) söz, yazı, resim veya başka yollarla, tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hürriyetine sahiptir. Bu hürriyet, resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir alma ya da verme serbestliğini de kapsar.

 (4) İfade hürriyetinin kullanılması; (CHP ve MHP Önerisi: milli güvenliğin) (AK Parti ve MHP Önerisi: kamu düzeninin, genel ahlâkın), başkalarının haklarının korunması ile şiddetin teşviki veya övülmesinin, yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığının sağlanması, kişiler arasında kin ve nefret duygularının oluşturulmasının önlenmesi sebepleriyle sınırlanabilir.

(5) (CHP ve BDP Önerisi: Açıklanmasında üstün kamu yararı bulunan düşünce ve haberlerin açıklanması, yayımı ve bunlara erişim devlet sırrı, ticari ya da meslek sırrı gerekçesiyle de olsa güçleştirilemez ya da engellenemez.)

Eğitim ve öğrenim hakkı ve hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 17. (1) Herkes eğitim ve öğrenim hak ve hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir. Hiç kimse eğitim ve öğrenim hakkından mahrum bırakılamaz.

(2) (CHP Önerisi: Devlet herkesin eğitim ve öğrenim hakkından eşit, etkili ve kesintisiz biçimde yararlanmasını sağlayacak gerekli tedbirleri alır.)

(3) (BDP Önerisi: Herkesin nitelikli ve anadilinde eğitim ve öğrenim görmesini sağlamak devletin başta gelen ödevlerindendir.)

Bilim ve sanat hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 18. (1) Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, icra etme, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hak ve hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir.

(2) Devlet, bu hak ve hürriyetin (özgürlüğün) önündeki engelleri kaldırmak ve etkili biçimde kullanılmasını sağlamakla yükümlüdür.

(3) Devlet, sanatı ve kültürel etkinlikleri destekler ve sanatçıyı korur. Özgür, yaratıcı ve çoğulcu sanat ortamının gerçekleşmesini, sanat yapıtlarının korunmasını ve sanata ilişkin toplumsal bilincin yaygınlaşmasını sağlar. (AK Parti bu cümlenin madde metninde yer almamasını savunmaktadır.)

Not: Bilimsel özerklik ilgili maddede yazılacaktır.

Basın Hürriyeti (Özgürlüğü)

Madde 19- (1) Basın hürdür (özgürdür) ve demokrasinin vazgeçilmez unsurlarındandır, hiçbir şekilde sansür edilemez.

(2) Süreli veya süresiz yayın yapmak ve bu amaçla basımevi kurmak, önceden izin alma ve malî teminat yatırma gibi basın hürriyetini (özgürlüğünü) engelleyen şartlara bağlanamaz.

(3) Devlet basın ve haber alma hürriyetinin (özgürlüğünün) kullanılmasını, kamuoyunun serbestçe oluşmasını ve medyada çoğulculuğu sağlayacak tedbirleri alır.

Gerekçe notu: Maddede ifade edilen medyada çoğulculuk basında tekel oluşmasının önlenmesini kapsayıcı bir ifadedir.

(4) Radyo ve televizyon istasyonu ve haber ajansları kurmak ve işletmek (BDP Önerisi: ve tercih ettiği dilde yayın yapmak) serbesttir. Radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayınlar izin sistemine bağlanabilir.

(5) Basın hürriyetinin (özgürlüğünün) kullanılması; (CHP ve MHP Önerisi: milli güvenliğin) (AK Parti ve MHP Önerisi: kamu düzeninin, genel ahlâkın,) başkalarının haklarının korunması ile şiddetin teşviki veya övülmesinin, kişiler arasında kin ve nefret duygularının oluşturulmasının önlenmesi sebepleriyle sınırlanabilir.

Gerekçe notu: Basının kamuoyunu bilgilendirme, haber verme hakkı ve görevi adil yargılamayı etkileyecek şekilde kullanılamaz.

(6) Kanunla belirtilecek sınırlar içinde, yargılamanın amacına uygun olarak yapılabilmesi için, hâkim tarafından verilen kararlar saklı kalmak üzere, yayım yasağı konulamaz.

Gerekçe notu: Bu fıkranın koruduğu hukuki değerler gerekçede açıkça ifade edilecektir. (Masumiyet karinesi, kamunun haber alma hakkı ve basın ve yayın yoluyla yargının yönlendirilmesi sorunu)

(7) Süreli ve süresiz yayınların toplatılması; beşinci fıkrada sayılan sınırlama sebeplerinden birinin varlığı halinde (CHP Önerisi: şiddet ya da nefretin teşviki, insan haklarına dayalı, demokratik ve laik anayasal düzene açık saldırı veya çocukların cinsel istismarının önlenmesine yönelik olarak kanunun açıkça gösterdiği suçlarda) ancak hâkim kararıyla yapılır. Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin (CHP ve BDP Önerisi: Cumhuriyet savcısının)  kararıyla toplatılır. Bu karar, alınmasından itibaren en geç yirmi dört saat içinde yetkili hâkime sunulur. Hâkim bu kararı, alınmasından itibaren en geç kırk sekiz saat içinde onaylamazsa toplatma kararı kendiliğinden kalkar.

(8) Yayınların dağıtımı ancak hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kanunun yetkili kıldığı merciin (CHP ve BDP Önerisi: Cumhuriyet savcısının) kararıyla önlenebilir. Bu karar, alınmasından itibaren en geç yirmi dört saat içinde yetkili hâkime sunulur. Hâkim bu kararı, alınmasından itibaren en geç kırk sekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı kendiliğinden kalkar.

(9) Süreli veya süresiz yayınlara el koyma, özel hayatı açıkça ihlal eden ya da suç delili olarak gösterilen yayınlar dışında yasaktır.

(10) Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçlarına suç aleti olduğu gerekçesiyle el konulamaz ve bunlar müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz.

 (11) Kişiler ve siyasi partiler, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım araçlarından eşitlik ve adalet ilkelerine uygun olarak yararlanma hakkına sahiptir. Bunun şartları ve usulleri haber veya fikir alma hakkı ve kamuoyunun serbestçe oluşumu esas alınarak kanunla düzenlenir.

(12) Gazetecilik mesleği ile ilgili düzenlemeler, sendikal hak ve özgürlüklerin serbestçe kullanılması, basın özgürlüğünün etkili biçimde gerçekleşmesi ve kamuoyunun serbestçe oluşumu esas alınarak kanunda gösterilir.

Düzeltme ve cevap hakkı

Madde 20- (1) Şeref ve haysiyetlerine dokunulan veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılan herkes düzeltme ve cevap hakkına sahiptir.

(2) Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hâkim, ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç kırk sekiz saat içerisinde karar verir.

Mülkiyet ve miras hakkı

Madde 21. (1) Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.

(2) Miras hakkı, kamu yararı; mülkiyet hakkı ise kamu yararı ve yabancılar için milli güvenlik sebebiyle sınırlanabilir.

(4) (CHP ve BDP Önerisi:  Doğal, kültürel ve tarihsel ortak zenginlik ve mal varlığı üzerinde bu varlık ve değerlerin özgünlüklerini yitirmelerinde ve başkalarının kültürel amaçlarla yararlanmasına engel olabilecek şekilde mülkiyet hakkı talep edilemez.)

(BDP Önerisi: Su, hava, gen, tohum ve doğanın diğer unsurları gibi diğer doğal varlıklar bütün canlılara aittir, mülkiyete tabi olamaz. Kendileri veya genetik bilgileri patentlenemez.)

Gerekçe Notu: Bu fıkranın “çevre ve doğal hayat hakkı” içinde görüşülmesi ortak kanaattir. Fikri ve sınai mülkiyet hakları da mülkiyet hakkının kapsamı içerisinde değerlendirilecektir.

Çalışma ve sözleşme hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 22. - (1) Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir.

(2) Devlet, özel teşebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal devlet ilkesine uygun yürümesini, güvenlik ve istikrar içinde çalışmasını sağlayacak, tekeller oluşmasını engelleyecek tedbirleri alır.

(3) Her türden teşebbüslerin, doğal kaynakların tüketilmesi, çevre kirliliği, çalışanların iş güvenliği ve iş sağlığı açısından gerekli önlemleri almalarını sağlamak ve denetlemek devletin yükümlüğündedir.

Dernek Kurma Hürriyeti (Özgürlüğü)

Madde 23- (1) Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma, derneğe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptir. Hiç kimse bir derneğe üye olmaya veya dernekte üye kalmaya zorlanamaz.

(2) Dernek kurma hürriyeti (özgürlüğü) (AK Parti ve MHP Önerisi: millî güvenlik), kamu düzeni, (BDP kamu düzeni kavramına itiraz etmektedir.) (AK Parti ve MHP Önerisi: genel ahlâk), başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya suç işlenmesinin önlenmesi (BDP suç işlenmesinin önlenmesi kavramına itiraz etmektedir.) sebepleriyle sınırlanabilir.

(3) Dernekler, kanunun öngördüğü zorunlu hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir.  Ancak, milli güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla yetkili kılınan merci, dernek faaliyetini men edebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idari karar kendiliğinden yürürlükten kalkar. (BDP: Bu fıkranın 2. ve 3. cümlesine tümden karşı çıkmaktadır.)

(4) Derneklerin iç düzeni, işleyişi ve faaliyetleri demokrasi ilkelerine uygun olmak zorundadır.

(5) Sivil toplum örgütleri demokratik toplum hayatının temel unsurlarındandır.

(6) Birinci fıkra hükmü, Türk Silâhlı Kuvvetleri ve genel kolluk mensuplarına, görevlerinin niteliklerinin zorunlu kıldığı hallerle sınırlı olmak üzere hâkim ve savcılar ile devlet memurlarına sınırlamalar getirilmesine engel değildir. (BDP Önerisi: Bu fıkraya itiraz edilmektedir.)

(7) Bu madde hükümleri, vakıfların mal topluluğu olduğu dikkate alınarak hukuki niteliklerine uygun düştüğü ölçüde onlar hakkında da uygulanır.

(8) Devlet, gençlerin, engellilerin ve tüm dezavantajlı kesimlerin kendilerini ilgilendiren kararlarda görüşlerini belirtme ve kararlara katılma olanaklarının artırılması için örgütlenmeler oluşturmalarını teşvik eder, kolaylaştırır ve gerekli tedbirleri alır. Kadınların örgütlenme hakkına ve bu hakkın kullanımına dair pozitif ayrımcılık hükümleri uygulanır.

Gerekçe notu: Hürriyetçi, demokratik temel düzeni ihlal eden durumlar (ve ırkçı, etnik ya da dinsel nefreti veya şiddet, kin ve düşmanlığı teşvik ya da tahrik eden faaliyetlerde bulunan dernekler) derneklerin kapatılmasında dikkate alınacaktır.

Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı

Madde 24– (1) Herkes, önceden izin almadan, silâhsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme ve bunlara katılma hakkına sahiptir.

(2) Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı (AK Parti ve MHP Önerisi: millî güvenliğin), kamu düzeninin (BDP: itiraz var), genel sağlığın, (AK Parti ve MHP Önerisi: genel ahlâkın), başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya suç işlenmesinin önlenmesi (BDP: itiraz var) amaçlarıyla sınırlanabilir.

(3) (CHP-BDP Önerisi) İdari makamlar, kanuna dayanarak toplantı ve gösteri yürüyüşünün yapılacağı yeri, güzergâhı ve zamanı belirlerken hakkın demokratik işlevini ve etkisini dikkate alır.

Gerekçe notu: Bildirimin izin zorunluluğuna dönüşmesini önleyecek şekilde yorumlanması gerekliliği vurgulanacak. Bildirimin toplantı, gösteri ve yürüyüş hakkını kısıtlamayacak şekilde yer, güzergâh vs. belirlenmesi amacını taşıması gerektiği vurgulanacaktır.

Hak arama hürriyeti (özgürlüğü) ve adil yargılanma hakkı

Madde 25. (1) Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle hakkını arama, yargıya erişme ve yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma hakkına sahiptir. Kanun yollarına ve alternatif uyuşmazlık çözümlerine ilişkin düzenlemeler yargıya erişim hakkına aykırı sayılamaz.

(2) Herkes, yetkili, bağımsız ve tarafsız mahkeme önünde, makul bir süre içinde adil yargılanma hakkına sahiptir. (CHP ve BDP Önerisi: Ancak yargıya erişmeyi etkisiz hale getiren veya güçleştiren mali ve idari kayıtlar konulamaz.)

(3) Davalar alenî olarak görülür. Ancak, davalar, milli güvenliğin, kamu düzeninin (BDP: kamu düzeni kavramına itiraz etmektedir.) genel ahlâkın, küçüklerin korunmasının veya davaya taraf olanların özel hayatlarının, hak ve özgürlüklerinin korunması için zorunlu olan durumlarda kısmen ya da tamamen kapalı olarak yapılabilir.

(4) Kendisine suç isnad edilen herkes yöneltilen suçlamaların niteliği ve sebepleri hakkında en kısa zamanda, (AK Parti ve CHP Önerisi: anladığı bir dilde) (BDP önerisi:  tercih ettiği dilde) ve ayrıntılı olarak haberdar edilme;  savunmasını hazırlamak için gerekli zamana ve suçlamayla ilgili belgelerin tamamına ulaşma da dahil olmak üzere her türlü olanağı kullanma; davada hazır bulunma; kendisini bizzat ya da bir müdafi aracılığıyla savunma; tanık gösterme ve tanıkları sorguya çekme; mahkeme dilini anlayamadığı ya da konuşamadığı durumlarda bir çevirmenden yararlanma hakkına sahiptir. (MHP, “anladığı bir dilde” veya “tercih ettiği dilde” ibarelerinin Anayasada yer almasına karşıdır. “Mahkeme dilini anlayamadığı ya da konuşamadığı durumlarda bir çevirmenden yararlanma hakkına sahiptir” ibaresi Ceza Muhakemesi Kanununda düzenlendiğinden bu fıkrada yer verilmesine gerek görmemektedir.)

(5) Yargılamanın her aşamasında iddia ve savunma makamları arasında silahların eşitliği esastır.

(6) Hiç kimse tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarılamaz. Bir kimseyi tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.

(7) Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.

(8) Hukuka aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.

(9) Mahkemelerin her türlü kararları gerekçeli olarak yazılır.

(10) Çocukların yargılanması kanunla düzenlenecek özel hükümlere tabidir.

Gerekçe notu: Nitelikli ya da etkin yargı kavramından ne anlaşıldığı ayrıntılı şekilde açıklanacaktır.

Gerekçe notu: “İlgili başvuru yollarının gösterilmesi” hükmü üzerinde ileride tartışılacaktır. (Mevcut madde 129/5)

Milli güvenliğin casusluk

Başvuru ve bilgi edinme hakkı

Madde 26- (1) Herkes kendisiyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine bireysel ya da topluca başvuruda bulunma hakkına sahiptir. Başvurulara yetkili makamlar gecikmeksizin cevap verir.

 (2) Herkes kendisiyle veya kamu ile ilgili eylem ve işlemler hakkında bilgi edinme hakkına sahiptir. Bu hakkın kullanımına ilişkin usul ve esaslar eşitlik, tarafsızlık ve şeffaflık ilkelerine uygun olarak kanunla düzenlenir.

(3) Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin başvuracağı kanun yollarını, mercilerini ve sürelerini belirtir.

Not: Bu fıkranın uygun bir bölüme aktarılması düşünülecektir.

(4) Yabancıların bilgi edinme hakkından yararlanması karşılıklılık esasına göre kanunla düzenlenir.

Not: Yabancılar ile ilgili bu fıkra, yabancıların kişi hak ve hürriyetlerini düzenleyen genel bir madde içinde değerlendirilecektir.

Not: Bilgiye erişim hakkı, bilişim özgürlüğü ile birlikte bilgi toplumuna ilişkin haklar olarak ayrıca görüşülecektir.

Not: Kamu denetçisine başvurma hakkı, yasama ile ilgili bölümde değerlendirilecektir.

Not: Anayasa şikâyeti hakkı, Anayasa Mahkemesi ile ilgili bölümde değerlendirilecektir.

Suç ve Cezalara Dair Esaslar

Madde 27- (1) Suçlar, cezalar ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

(2) Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiili işlemesinden dolayı cezalandırılamaz ve kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

(3) Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.

(4) Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

(5) Hiç kimse, kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.

(6) Ceza sorumluluğu şahsidir.

(7) Hiç kimseye aynı suçtan dolayı birden fazla ceza verilemez.

(8) Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.

(9) Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.

(10) (BDP Önerisi) Devlet, Ceza uygulamasında kadınlara yönelik pozitif ayrımcılığa yönelik tüm yasal ve idari önlemleri alır.

(11) (CHP ve BDP Önerisi) Tedavisi cezaevinde mümkün olmayan ağır hastalıklı tutuklu ve hükümlülerin tedavilerinin cezaevi dışında yapılmasına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(12) (BDP Önerisi) Tutuklu ve hükümlülere işkence ve zalimane, aşağılayıcı ve onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz. Tutuklu ve hükümlünün kimliğini yok etmek, zihinsel ve fiziksel kapasitesini azaltmak amacıyla zihni ve bedeni üzerinde her türlü yaptırım ve tecrit ve bu durumu ağırlaştırıcı koşullar uygulanamaz.

(13) (BDP Önerisi) Cezaların infazında suç tipine göre hukuk dışı biçimde ayrım yapılamaz.

(14) (BDP Önerisi) Cezalar ve cezaların infazı, suçlunun topluma kazandırılması amacını gözetmelidir. Yakalanan, tutuklanan ve hüküm giyen kişilerin maddi ve manevi varlığı; cezaların infazı esnasında, kişilerin inançlarını yaşamaları, kültürel hayatlarını sürdürmeleri ve kendi dillerini konuşmaları; kişisel güvenlik hakkı ve herhangi bir birey, grup veya görevli tarafından uygulanacak şiddete ya da yapılacak her türlü saldırıya karşı korunmaları devletin güvencesi altındadır.

(15) İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir. (BDP son cümlenin metinden çıkarılmasını önermektedir.)

 (16) Vatandaş, Türkiye’nin uluslararası hukuktan doğan yükümlülükleri dışında, işlediği iddia edilen bir suç sebebiyle geri verilemez.

Yabancıların Durumu

Madde 28- (1) Temel hak ve hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir.

(2) İltica hakkı, Türkiye’nin uluslararası antlaşmalardan doğan yükümlülükleri dikkate alınarak kanunla düzenlenir.

(3) Ölüm cezasına veya insan onuruyla bağdaşmayan bir muamele ya da cezaya maruz kalma ihtimali kuvvetli olan kişiler iade edilemez.

c) Siyasi Haklar ve Hürriyetler (Özgürlükler)

Vatandaşlık (AK Parti ve BDP) / Türk Vatandaşlığı (MHP) / Vatandaşlık-Türk Vatandaşlığı (CHP)

Madde 29- (AK Parti) (1)  Devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıdır.

(2) Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ana veya babanın çocuğu doğumla vatandaşlık kazanır.

(3) Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

(4) Hiç kimse vatandaşlıktan çıkarılamaz.

(CHP) (1) “Türk vatandaşlığı” dil, din, ırk, cinsiyet, etnik köken, siyasi düşünce, felsefi inanç, mezhep ve benzeri sebeplere bağlı olmaksızın herkesin “eşitlik” temelinde Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması anlamına gelir.

(2) Vatandaşlığın kazanılması ve kaybedilmesine dair usul ve esaslar kanunla düzenlenir. Vatana bağlılık ile bağdaşmayan eylemlerin mutlak biçimde zorunlu kıldığı haklı nedenler bulunmadıkça kimse vatandaşlıktan çıkarılamaz.

(MHP) (1) Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür.

(2) Türk vatandaşı babanın veya Türk vatandaşı ananın çocuğu Türk vatandaşıdır.

(3) Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

(4) Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.

(5) Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.

Not: Vatandaşlığı edinme ve vatandaşlıktan çıkarılma konusu üst komisyonda değerlendirilebilir.

(BDP) (1) Türkiye vatandaşlığının kazanılmasında, kullanılmasında ve kaybedilmesinde, dil, din, ırk, etnik köken, kültür, cinsiyet, cinsel yönelim ve benzeri farklılıklar gözetilemez. Vatandaşlığa ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

(2) Hiç kimse kendi isteği dışında vatandaşlıktan çıkartılamaz.

Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı

Madde 30- (1) Vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasi parti içinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılma haklarına sahiptir. Yurt dışında ikamet eden vatandaşların oy hakkını kullanabilmelerini sağlayacak esaslar kanunla düzenlenir.

 (2) Seçimler ve halkoylaması serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı organının yönetim ve denetimi altında yapılır.

(3) On sekiz yaşını dolduran her (MHP Önerisi: Türk vatandaşı) vatandaş seçme ve halkoylamasına katılma hakkına sahiptir. 

Not: Yabancıların yerel seçimlerde oy kullanması hususu yabancılarla ilgili maddede görüşülecektir.

(4) Silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askerî öğrenciler oy kullanamazlar. (CHP Önerisi: Ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler ancak kanunda belirtilen hallerde oy kullanamaz.  Ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler Yüksek Seçim Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hâkimin yerinde yönetim ve denetimi altında yapılır.) (MHP Önerisi: Taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kullanamazlar.)

(5) Seçim kanunları, yönetimde istikrar ilkesini gözetecek; ancak hiçbir durumda temsilde adalet ilkesini zedelemeyecek biçimde düzenlenir.

(BDP Notu: Seçim kanunlarında cinsiyetler arası eşit temsil ve ulusal ve yerel düzeyde seçim barajının kaldırılması ilgili maddelerde düzenlenmediği durumda BDP kendi önerisine geri dönecektir. “Seçim kanunları, temsilde adalet ilkesini gözetir, ulusal ve yerel düzeyde seçim barajı konulamaz; cinsiyetler arası adil temsil ve katılımı sağlayacak özel tedbirler öngörür”)

Not: CHP seçim barajının düşürülmesi ve cinsiyetler arası eşitsizliğin giderilmesine tamamen katılmakla birlikte bu konuları farklı maddelerde düzenlemeyi önerdiği için burada yer almasını gereksiz görmektedir.

(6) Seçim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.

(7) Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzluklar, şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz.

Not: Bütün partiler Yüksek Seçim Kurulu ile ilgili fıkranın özel maddesinde düzenlenmesini kabul etmişlerdir.

Siyasi parti hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 31- (1) Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.

(2) Seçme hakkına sahip olan (MHP Önerisi: Türk) vatandaşlar, önceden izin almaksızın, siyasi parti kurma, partilere üye olma ve üyelikten ayrılma haklarına sahiptir.

(3) Hâkimler ve savcılar ile bu meslekten sayılanlar, silahlı kuvvetler, kolluk gücü mensupları, memur statüsündeki çalışanlar (MHP önerisi: Hâkimler ve savcılar, Sayıştay başkan ve üyeleri, Silahlı Kuvvetler ve güvenlik güçleri, Milli İstihbarat Teşkilatı mensupları, mülki idare amirleri hariç memur ve diğer kamu görevlileri siyasi partilere üye olabilirler.) (BDP: Memurların ve kamu görevlilerinin siyasi partilere üye olma yasağına itiraz etmektedir.) ve yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî partilere üye olamazlar.

(4) (CHP ve BDP Önerisi: Devlet, son milletvekili genel seçimlerinde geçerli oyların en az %3’ü oranında oy alan siyasal partilere, bunlar arasında seçimlerde fırsat eşitliğini sağlayacak şekilde yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar. Siyasal partilere yapılacak devlet yardımı ve partilerin gelirleri ile giderlerinin bağlı olduğu esaslar saydamlık ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.)

(AK Parti ve MHP Önerisi: Devlet, siyasî partilere hakkaniyete uygun bir şekilde malî yardım yapar. Partilere yapılacak yardımın, partilerin alacakları üye aidatının ve bağışların tâbi olduğu esaslar kanunla düzenlenir.)

(5) Siyasi partilerin ve adayların gelir ve harcamaları ile kabul edecekleri bağışların sınırı ve bunlara dair usul, esas ve yaptırımlar şeffaflık ilkesi gözetilerek kanunla düzenlenir.

Not: Bu fıkranın uygulanmasında yetkili merciin Yüksek Seçim Kurulu olacağı YSK’nın görevleri ile ilgili maddede belirtilecektir.

(6) (AK Parti Önerisi: Partilerin uyacağı esaslar ayrı bir fıkra olarak yer almamalıdır. Kapatma sebepleri tersinden partilerin uyacakları esaslar anlamına gelir.)

(CHP Önerisi: Siyasal partilerin tüzükleri, programları ve eylemleri, insan haklarına ve hukuk devleti esaslarına dayalı çoğulcu demokrasi ile lâik Cumhuriyet ilkelerine ve devletin bütünlüğüne aykırı olamaz; şiddeti, ırkçılığı ve suç işlenmesini destekleyemez veya teşvik edemez.)

(MHP Önerisi: Siyasi partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, hukuk devleti ilkelerine ve Cumhuriyetin niteliklerine aykırı olamaz; terör, şiddet ve toplumsal nefreti teşvik edemez.)

(BDP Önerisi: Siyasi partiler, insan haklarına ve hukukun üstünlüğüne dayalı demokratik anayasal düzeni yıkmayı amaç edinemezler; savaş kışkırtıcılığı, yabancı düşmanlığı, ayrımcılık veya kin ve nefret savunuculuğu yapamazlar.)

(7) Siyasî partilerin parti içi düzenlemeleri demokratik esaslara aykırı olamaz. Siyasi partiler, temsilde cinsiyet eşitliğini teşvik için gerekli tedbirleri alır. (CHP ve BDP Önerisi: Siyasi parti teşkilatlarının karar organları, cinsiyetler arası eşit temsil ve katılımı sağlayacak şekilde oluşturulur.) (BDP Önerisi: Cinsiyet Kotası %40’ın altında olamaz.)

(8) Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin incelenmesi kanunda gösterilen özel hükümlere göre (AK Parti ve BDP Önerisi: Sayıştay tarafından) (CHP ve MHP Önerisi: Anayasa Mahkemesi tarafından) yapılır.

Gerekçe notu: Gelir ve giderlerinin incelenmesinde siyasi partinin amacına uygunluğu ve harcamalardaki takdir hakkı gözetilir.

(9) Siyasi partiler ancak şiddete başvurmaları ya da şiddet kullanmayı teşvik etmeleri durumunda kapatılabilir. Kapatma kararı verilebilmesi için partinin bu fillerin odağı haline gelmesi şarttır. Odak haline gelmenin esasları demokrasi amacı gözetilerek kanunla düzenlenir. Kapatmaya, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının talebi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun vereceği izne bağlı olarak açılan dava üzerine Anayasa Mahkemesi üye tamsayısının üçte ikisi tarafından karar verilir. Anayasa Mahkemesi dava konusu fillerin ağırlığına göre kapatma yerine devlet yardımından kısmen veya tamamen mahrum bırakma veya uyarma kararı verebilir.

Müeyyideler

1.     İhtar

2.     Para cezası

3.     Hazine yardımından kısmen veya tamamen mahrum bırakma

4.     Seçimlere katılmayı yasaklama

5.     Geçici olarak faaliyetten men

6.     Kapatma

Not: “Siyasal partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.”

Bu fıkra Anayasada yer almayacak ancak siyasi partilerin kuruluş amacı ile ilgili gerekçe bölümünde ticari faaliyette bulunamayacakları ve bu amaçla kurulamayacakları yazılacak.

Kamu Hizmetine Girme Hakkı

Madde 32- (1) Her vatandaş (MHP Önerisi: Her Türk vatandaşı) kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.

Not: Vatandaşlık maddesinde kabul edilecek kavram bu madde için de geçerli olacaktır.

 (2) Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayrım yapılamaz; görevin gerektirdiği nitelikler saklı kalmak kaydıyla cinsiyetler arası eşitlik ilkesi gözetilir.

d) Sosyal ve Ekonomik Haklar

Sağlık hakkı

Madde 33- (1) Herkes sağlık hakkına sahiptir.

(2) Hiç kimse temel sağlık hizmetlerinden yoksun bırakılamaz.

(3) Hasta hakları dâhil sağlık hakkının esasları, yaşam hakkı ile sağlığın korunması da gözetilerek, kanunla düzenlenir.

(4) Her kadın üreme sağlığı ve doğurganlık hakları konusunda ücretsiz hizmet alma hakkına sahiptir.

(5) Devlet sağlık hakkının gerçekleşmesi için gerekli her türlü tedbiri almakla yükümlüdür. Devlet, sağlık alanındaki görevini, kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kuruluşlardan yararlanmak suretiyle etkili bir sağlık hizmeti ağı kurarak, onları denetleyerek yerine getirir.

Not: BDP maddenin 2. fıkrasının formülasyonunda temel sağlık hizmetlerinin sağlanmasında ücretsizlik unsurunun vazgeçilmez bir öğe olarak belirtti ve iradesini sürdürdü. CHP de bu önerinin kabul edilebilir olduğunu beyan etti.

Gerekçe notu: Doğurganlık hakkının doğurmama hakkını da içerdiği belirtilecektir. Genel sağlık sigortasına ilişkin hükme, yasamanın yetkisi dahilinde ele alınacağı varsayılarak, anayasada yer verilmemiştir.

Sosyal güvenlik hakkı

Madde 34- (1) Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir.

(2) Hiç kimse sosyal güvenlik sistemiyle bağlantısı olmaksızın çalıştırılamaz.

(3) Devlet, sosyal güvenlik hakkının kullanılmasını sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve buna uygun sosyal güvenlik sistemini kurar.

(4) Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimlerinin, malûl ve gazilerin, engellilerin, yaşlıların, korunmaya muhtaç çocuklar gibi toplumsal anlamda güçsüz kesimlerin sosyal güvenlik hakkından yararlanmaları için gerekli özel önlemleri alır.

Not: Ev kadınlarına ilişkin ayrıca bir hükmün bu maddede yer alması hususunda BDP ısrar etmektedir.

Gerekçe notu: Son fıkrada kastedilmek istenen dar anlamda sosyal güvenlik hakkı değil, geniş anlamda sosyal güvenlik hakkıdır.

Sosyal güvenlik hakkının etkin kullanılması da vurgulanacaktır.

Çevre Hakkı

Madde 35- (1) Herkes çevre hakkına sahiptir. Bu hak, insanî gelişimi mümkün kılan, sağlıklı, (BDP Önerisi: ekolojik açıdan) dengeli bir çevrede yaşama,  çevrenin etkili biçimde korunmasını isteme haklarını da kapsar.

(2) Gelecek kuşaklara yönelik sorumlulukları da gözeterek çevreyi geliştirmek, çevre değerlerini korumak, çevre kirliliğini önlemek, çevre kalitesini yükseltmek ve gıdaların doğallığını sağlamak herkesin ve devletin görevidir.

(3) Çevre hakkının yaptırımlar dahil bütün esasları (CHP ve BDP Önerisi: ile doğayı ve çevreyi olumsuz biçimde etkileyebilecek olan tüm plan ve uygulamalarda halkın karar mekanizmalarına katılma hakkının usul ve esasları) kanunla düzenlenir.

(4) Devlet doğal hayatı ve hayvanları korur. Hayvanlara yönelik eziyet ve kötü muamele yapılmaması amacıyla gerekli tedbirleri alır.

Gerekçe notu: 1) Çevre hakkının etkin biçimde korunmasını isteme hakkı, çevre konusunda bilgilenme, katılma ve başvuru haklarını da kapsar.

2) “Devlet kamu ve özel kesimin çevreyi temiz tutacak ve tahrip etmeyecek teknolojileri kullanmasını teşvik eder ve destekler” ifadesinin gerekçede yer almasını savunmaktadır.

Konut ve barınma hakkı

Madde 36- (1) Herkes temel insanî gereksinimlerini karşılayabilecek, insan haysiyetine yakışır biçimde konut ve barınma hakkına sahiptir.

(2) Devlet bu hakların gerçekleşmesi için şehirlerin ve diğer yerleşim birimlerinin tarihi ve kültürel nitelikleri ile çevre değerlerini de esas alan bir plan çerçevesinde gerekli tedbirleri alır.

Not: Hukuka aykırı (zorla) tahliyelere ve hakkın özüne etki eden ihlallere karşı anayasal güvence getirilmesi konusunda çalışılacaktır.

Sendika hakkı

Madde 37- (1) Çalışanlar ve işverenler, önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten çekilme haklarına sahiptir.

(2) Hiç kimse sendikaya üye olmaya veya üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.

(3) Sendikaların ve üst kuruluşlarının kuruluş, yönetim ve işleyişleri (CHP ve BDP önerisi: kadın-erkek arasında eşit temsil ve katılım ilkelerine uygun olarak) demokratik esaslara aykırı olamaz.

(4) Sendika hakkının sınırlanması sebebi olarak AK Parti kamu düzenini; MHP milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi ile başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması; BDP başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunmasını önermektedir. CHP ise herhangi bir sınırlama sebebi önermemektedir. Şu kadar ki CHP güvenlik güçleriyle silahlı kuvvetleri mensuplarının bu haktan ne derece yararlanacağının yasayla düzenlemesi gerektiğini ifade etmektedir.

(5) Sendikalar ancak mahkeme kararıyla kapatılabilir.

(6) (CHP önerisi) İşyerinde sendika üyeliğini teşvik amacıyla uygulanacak vergi ve prim muafiyetleri ile diğer önlemler kanunla düzenlenir.

(7) (CHP-BDP önerisi) Farklı istihdam biçimlerinin uygulanması suretiyle çalışanların ekonomik, sosyal ve sendikal hakları kısıtlanmaz. Devlet bu tür kısıtlayıcı uygulamalara karşı gerekli önlemleri alır.

(8) (BDP önerisi) Sendika kuruculuğu ve üyeliğinde fiilen çalışma şartı aranmaz.

(9) (BDP önerisi) Hizmet mekânı ev olan bütün işler, temizlik, bakım ve diğer hizmetler ev işçiliği kapsamındadır ve sendika kurma hakkından yararlanır.

(10) Sendika hakkının yaptırımlar dahil usul ve esasları kanunla düzenlenir.

Not: CHP önerisinde yer alan “uluslararası düzeyde” ifadesini değerlendirip komisyona ayrıca beyanda bulunacaktır.

Gerekçe notu: Çalışanlar ifadesinin kamu-özel ayrımı yapılmaksızın tüm çalışanları kapsadığı yazılacaktır.

Toplu Sözleşme ve Grev Hakkı

Madde 38- (1) Çalışanlar ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler.

(AK Parti, kamu istihdam reformu yapılmadıkça, işçilerle işverenler arasında toplu iş sözleşmesi; memurlarla kamu işvereni arasında toplu sözleşme hakkı biçimindeki teklifini korumaktadır.)

(2) (AK Parti önerisi) Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin, toplu sözleşme yapmaları sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu tarafsızlık ve objektiflik esaslarına göre kurulur; kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir.

(3) Toplu sözleşmenin nasıl yapılacağı, kapsamı, istisnaları, toplu sözleşmeden yararlanacaklar ve toplu sözleşme hükümlerinin emeklilere yansıtılması ile diğer hususlara ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(4) (AK Parti Önerisi: Toplu iş sözleşmesinin yapılması ve uygulanması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına sahiptirler.) (CHP Önerisi: Çalışanlar grev hakkı dahil, toplu eylem hakkına sahiptir.) (Ayrıca CHP, MHP ve BDP’nin önerilerine yaklaşmakla birlikte grev hakkı için uyuşmazlık kriterine yer vermemektedir.) (MHP Önerisi: Çalışanlar ve işverenler arasında toplu sözleşmenin yapılması ve uygulanması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde çalışanlar grev hakkına sahiptirler.) (BDP Önerisi: Çalışanlar, işverenleriyle olan ilişkilerinde ekonomik ve sosyal durumlarını korumak ve geliştirmek, haklarından yararlanmak ve geliştirmek amacıyla grev hakkına sahiptirler.)

(5) Grev hakkı, ancak, bir kamu hizmetinin kesintiye uğraması, toplumun tümünün veya bir bölümünün hayatını (yaşamı), sağlığını veya güvenliğini ciddi biçimde tehlikeye düşürmesi halinde kamu hizmetinin asgari ölçüde sağlanması şartıyla sınırlanabilir.

(MHP önerisi: Grev hakkı iyi niyet kurallarına ve toplum zararına aykırı tarzda kullanılamaz.)

(6) (AK Parti ve MHP önerisi) Grev hakkının yasaklandığı veya ertelendiği durumlarda tarafların ortak talebi üzerine uyuşmazlık, Yüksek Hakem Kurulu’nca çözülür.

(7) Grev hakkının kapsamı, kullanılması, istisnaları, sınırları (MHP önerisi: yasaklanabileceği ve erteleneceği haller ile) ve diğer usul ve esasları kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: (1) Evsizliğin önlenmesi hususu gerekçede ifade edilecektir.

(2) Bu maddenin 1. fıkrası Devlete program mükellefiyeti yükleyen bir düzenlemedir. Devlet kataloğun 39. maddesi çerçevesinde mükellefiyetini yerine getirir.

Çalışma, İş Güvenliği ve Adil Ücret Hakkı

Madde 39- (1) Herkes, çalışma, iş güvenliği, insan onur ve haysiyetine uygun bir hayat sürmesini sağlayacak ölçüde adil ücret hakkına sahiptir.

(2) Hiç kimse, yaşına ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz.

(3) Devlet, çalışanların işlerine uygun adil bir ücret elde etmelerini, sosyal yardımlardan yararlanmalarını, hayat seviyelerinin yükseltilmesini, istihdamın artırılmasını,  çalışanların ve işsizlerin korunmasını, çalışmanın desteklenmesini, işsizliğin önlenmesine elverişli ekonomik bir ortam yaratılmasını, iş güvenliğini ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Çalışan kadın ve erkekler için eşit işe eşit ücret ilkesi esastır.

(4) Asgarî ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları göz önünde bulundurulur, asgari ücretten vergi alınmaz. 

(5) Çalışanlar dinlenme, yıllık izin, hafta ve bayram tatili hakları ile iş koşullarının ve çalışma ortamlarının düzenlenmesi ve iyileştirilmesi sürecine katılma hakkına sahiptir.

(6) (CHP-BDP Önerisi) Devlet, istihdam konusunda cinsiyet farkı gözetmeksizin fırsat eşitliği ve eşit muamele görme hakkını güvence altına alarak, kadınların çalışma hayatına katılmasının önündeki engelleri ve çalışma yaşamında toplumsal cinsiyet temelli eşitsizlikleri kaldırmakla yükümlüdür.

(7) Hamileler, yeni doğum yapmış kadınlar ile küçükler, bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Bu tür koruyucu kanunlar, kadınlar ve engellilerin ekonomik ve toplumsal hayata katılımını zorlaştırıcı ya da geciktirici hükümler içeremezler.

(8) İşveren iş kazası ve meslek hastalıklarından doğan tazminatlar için primi kendisi tarafından ödenen sorumluluk sigortasını yaptırmak zorundadır. Bu sigortanın usul ve esasları kanunla düzenlenir.

(9) Devlet, işverenlerin çocuk bakım hizmetleri sağlamasını teşvik eder.

Gerekçe Notu: “Küçüklerin, yaşlarına uygun olmayan, güvenliklerine, sağlıklarına veya fiziksel, ruhsal, ahlaki veya sosyal gelişimlerine zarar verecek veya eğitimlerini engelleyecek her türlü işte çalıştırılmaları yasaktır.” ifadesine gerekçede yer verilmesi uygun görülmüştür.

Devletin Sosyal ve Ekonomik Görevlerinin Sınırı

Madde 40- (1) Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek, malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.

(2) Sağlık, sosyal güvenlik ve iş güvenliği hakları birinci fıkradaki mali kaynakların yeterliliği sınırına tabi değildir.  Devletin bu haklara ilişkin görevleri, asgari güvenceler sağlanmadıkça yerine getirilmiş sayılmaz.

Not: BDP bu maddenin hiç düzenlenmemesi gerektiğini düşünmektedir.

e) Temel hak ve hürriyetlerin (özgürlüklerin) sınırlanması ve durdurulması

Temel Hak ve Hürriyetlerin (Özgürlüklerin) Sınırlanması

Madde 41- (1) Hürriyet esas, sınırlama istisnadır. Tereddüt halinde yorum hürriyet lehine yapılır.

(2) Temel hak ve hürriyetler, sadece Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplerle ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, öngörülen amaca, demokratik toplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz; temel hak ve hürriyetlerin özüne dokunamaz.

Not: CHP’nin “Yasama, yürütme ve yargı organları ile idare makamları, sınırlamanın sınırına ilişkin bu ilkelere uymakla yükümlüdür” biçimindeki fıkra önerisi anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığının düzenleneceği maddede kabul edilecektir.

Not: Temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılması ile ilgili olarak yeni bir düzenleme yapılacaktır. Bu yeni bir madde olabileceği gibi 40. maddeye ayrı bir fıkra olarak eklenebilecektir.

Temel hak ve hürriyetlerin (özgürlüklerin) kullanılmasının geçici olarak durdurulması

Madde 42- (1) Anayasada öngörülen olağanüstü yönetim usullerinin ilan edildiği hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması, sınırlandırılabilir veya geçici olarak durdurulabilir. (BDP durdurulabilir ifadesine karşı çıkmaktadır)

Gerekçe notu: Sınırlandırma ve durdurma hallerinde olağanüstü yönetimin ilan sebeplerini ortadan kaldırmak amacıyla alınacak tedbirlerin anayasaya aykırılığının  iddia edilmemesi gerekmektedir. Bu ifade yargı yolunun kapatılması anlamına gelmez.

Madde içinde ifade edilen sınırlandırma ve durdurma tabirleri ve alınacak tedbirleri de içermektedir. (CHP ve BDP gerekçe notuna katılmamaktadır.)

(2) Birinci fıkrada belirtilen durumlarda dahi, insan onur ve haysiyetine, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse dinî inançlarını, vicdanî kanaatlerini ve düşüncelerini açıklamaya zorlanamaz, bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalara ilişkin hükümler geçmişe yürütülemez; suçluluğu kesinleşmiş mahkeme kararı ile sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz ve kimsenin hak arama özgürlüğü ortadan kaldırılamaz.

Not: Olağanüstü hallerde hayat hakkının koruma halinin istisnası olarak savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler belirtilmiştir. Bunun dışındaki ölüm halleri bu fıkra kapsamı dışında tutulmuştur. Oysa Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 15. maddesinin 1 fıkrası da savaş hali dışında “ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halini” de istisna olarak değerlendirmektedir.

Olağan hallerde dahi hayat hakkı ile ilgili istisnaların olağanüstü hallerle ilgili bu maddede yazılmamış olmasına Milliyetçi Hareket Partisi karşıdır.

Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması

Madde 43- (1) Devlet organları, temel hak ve özgürlüklerden herkesin etkili biçimde yararlanmasını sağlayacak her türlü düzenlemeyi yapmak, tedbiri almak ve ihlalini önlemekle yükümlüdür.

(2) Temel hak ve hürriyetlerin ihlali halinde doğan zarardan Devlet sorumludur ve dava Devlet aleyhine açılır. Devlet ihlale neden olan kamu görevlisine davayı ihbar eder. Tazminata mahkûm olması halinde Devlet, ilgiliye derhal rücu eder.

(CHP Önerisi: 2. fıkraya ek: Temel hak ve özgürlüklerin, görevin kötüye kullanılması suretiyle ağır biçimde ihlali halinde işlemi tesis eden eylemi yapan kamu görevlileri doğmuş olan zarardan müştereken ve müteselsilen sorumludur.)

Not: Sayıştay’ın görevleri maddesine “idarenin rücu alacaklarını Sayıştay denetler.” cümlesi eklenecektir.

(3) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve hürriyetlere dair uluslararası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi sebebiyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda kanun özgürlükleri daha genişletici hüküm içermediği sürece anlaşma hükümleri esas alınır.

 (BDP Önerisi: Usulüne uygun olarak yürürlüğe konulmuş insan hak ve özgürlüklerine ilişkin uluslararası anlaşmalar, anayasal güvence altındadır. Bu anlaşmalar, mahkemeler ve diğer devlet organları tarafından doğrudan uygulanır.)

Gerekçe notu: Yasama, yürütme ve yargı organları işlemlerinde ve bunların yorumunda Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve özgürlüklere ilişkin anlaşmaları esas alır.

MHP uluslararası anlaşmaların kanun hükmünde olduğunun Anayasa metnine yazılması halinde daha öz, anlaşılabilir ve uygulanabilir bir metin olacağını düşünmekte ve bu hükmün milletlerarası anlaşmaları uygun bulma ile ilgili Anayasa maddesinde yer almasını önermektedir. Çelişki ve yorum farklılığı halinde hak ve özgürlükler lehine olan hükümler uygulanacaktır.

(4)

(CHP) Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasayla tanınan temel hak ve özgürlüklerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz.

Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak yaptırımlar kanunla düzenlenir.

(MHP) Anayasadaki hak ve hürriyetlerden hiçbiri, ülkenin ve milletin bölünmez bütünlüğünü bozmayı veya nefret ve terörü teşvik edici fiillerde bulunmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz; Devlete veya kişilere, Anayasada tanınan hak ve hürriyetleri yok etme veya Anayasada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlandırılmasına imkan verecek şekilde yorumlanamaz.

EK MADDE ÖNERİLERİ

(BDP Önerisi) Barış Hakkı

Madde 44– (1) Herkes, barış içinde ve şiddetten korunarak yaşama hakkına sahiptir. Devlet ülke içinde barışı sağlamak ve korumak, dış ilişkilerini barışçıl hedef ve amaçlarla yürütmekle yükümlüdür.

(2) Barış kültürünü geliştirmek, belli bir toplumsal kesime ya da gruba yöneltilmiş nefreti yayan, körükleyen, teşvik eden ya da meşrulaştıran tüm ifade biçimlerinin ve savaş kışkırtıcılığı, militarizm, antisemitizm, ırkçılık ve yabancı düşmanlığı ile her türden ayrımcılığın önlenmesi için yasal düzenlemeleri yapmak etkin ve caydırıcı önlemler almak devletin yükümlüğündedir.

(3) Devlet, silah üretimine sınır ve denetim getirmek, silaha erişimi zorlaştırmak ve silah kullanımını mümkün olan en alt seviyeye indirmek için gerekli önlemleri alır, yasal düzenlemeleri yapar, etkili ve sürdürülebilir bir silahsızlanma politikası yürütür.

(AK Parti ve MHP böyle bir maddenin anayasada yer almasına karşıdır.)

(CHP Önerisi) Barış İçinde ve Silahsızlanmış Bir Toplumda Yaşama Hakkı

Herkes barış içinde ve silahsızlanmış bir toplumda yaşama hakkına sahiptir. Devlet bu hakkı güvence altına almak amacıyla silaha erişimi zorlaştıracak önlemler ile silahın satın alınması ve el değiştirmesini kamuya açık olarak kayıt altına alır. Toplumda silahsızlanmayı sağlayacak eğitim programları ile etkili ve sürdürülebilir bir silahsızlanma politikası uygular.

(AK Parti ve MHP böyle bir maddenin anayasada yer almasına karşıdır.)

(BDP Önerisi) Hakikat Hakkı

Madde 45– (1) Herkesin hakikate ulaşma, ülkenin tarihsel geçmişiyle ilgili gerçek bilgilere erişme, devlet arşivi dahil bu geçmişe ilişkin belge ve bilgilerin açıklanmasını isteme hakkı vardır. 

(2) Hakikat hakkının kullanımını sağlamak için geçici ya da kalıcı kurumlar oluşturmak devletin yükümlülüğündedir.

(3) Soykırım ve insanlığa karşı suçlarda zaman aşımı işlemez.

(AK Parti ve MHP böyle bir maddenin anayasada yer almasına karşıdır.)

Evlilik ve Aile Kurma Hakkına İlişkin Öneriler

AK Parti

Ailenin korunması

Madde 46-

(1)            Evlenme çağına gelen her kadın ve her erkek evlenme ve aile kurma hakkına sahiptir.  

(2) Aile, toplumun temelidir; eşler arasında eşitliğe dayanır. Aile ve evlilik kurumu ile annelik ve babalık hakları devletin koruması altındadır.

(3) Devlet, çocukların ve gençlerin gelişimi ve maddi ve manevi varlıklarının korunması için gerekli tedbirleri alır.

(4) Her çocuğun anne ve babasını bilme ve ebeveynin de çocuklarla ilişkisini sürdürme hakkı vardır.

(5) Küçüklerin bakım ve eğitimi anne ve babanın hakkı ve ödevidir. Devlet bu hak ve ödevin yerine getirilip getirilmediğini denetler.

(6) Çocukların ve kadınların aile içi şiddete karşı korunmasını sağlamak, kız çocuklarının erken yaşta ve zorla evlendirilmelerini önlemek için gerekli önlemleri almakla devlet yükümlüdür.

CHP

Aile

(1)           Evlenme çağına gelen her kadın ve her erkek evlenme ve aile kurma hakkına sahiptir.

(2)           Devlet, aile yaşamının ekonomik, hukuksal ve toplumsal bakımdan korunmasını destekleyici önlemleri alır. Aile ve evlilik ilişkisine dair hak ve yükümlülükler, eşler arası eşitlik ilkesine dayanır.

(3)           Aile sorumlulukları olan kadın ve erkek çalışanlar ile diğer çalışanlar arasında çalışma yaşamında, fırsat eşitliğinin sağlanması ve eşit muamele ilkesi esastır.

(4)           Devlet, çocuklar ve kadınların aile içi şiddete karşı korunması, kız çocuklarının erken yaşta ve zorla evlendirilmelerinin önlenmesi, doğum ya da evlat edinme sonrası aile izni, çocukların bakımının kreş ve diğer hizmetlerle desteklenmesi ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli önlemleri alır ve kurumsal yapıyı kurar.

MHP

Aile

Madde - (1) Her kadın ve her erkek evlenme ve aile kurma hakkına sahiptir.

(2) Aile, toplumun temelidir; eşler arasında eşitliğe dayanır.

(3) Devlet aileyi, aile birliğini ve aile bireylerini koruyucu tedbirleri alır.

(4) Küçüklerin bakım, yetiştirilmesi ve eğitimi anne ve babanın hakkı ve ödevidir. Devlet bu hak ve ödevin yerine getirilip getirilmediğini gözetir,  aile içi şiddete karşı korumayı sağlar, erken yaşta ve zorla evlendirilmeleri önlemek için gerekli tedbirleri alır.

BDP

Evlilik ve Aile Kurma Hakkı

Madde 38 - (1) Evlenme yaşına gelen her erkek ve kadın, evlenmek ve aile kurma hakkına sahiptir.

(2) Aile, toplumun temel birimlerinden biridir. Aile, eşler arasında eşit hak ve özgürlük esasına dayanır ve her türlü hukukî, ekonomik ve sosyal korunmadan yararlanır.

(3) Devlet çocuklar ve kadınların aile içi şiddete karşı korunmasını sağlamak, kız çocuklarının erken yaşta ve zorla evlendirilmelerini önlemek için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.

Kıyıların korunması ve kıyılardan yararlanma

Madde 47- (1) Kıyılar, devletin hüküm ve tasarrufu altındadır; özel mülkiyete konu olamaz.

(2) Herkesin deniz, göl ve akarsular ile bunların kıyılarından yararlanma hakkı vardır.

(3) Bu hak, kamu yararı gözetilerek kanunla düzenlenir.

(CHP Önerisi) Kamu yararının gerekli kıldığı hallerde dolgu ve kurutma yoluyla toprak edinilmesine ilişkin usul ve esaslar kanunda gösterilir.

Tarih, kültür ve tabiat varlık ve değerlerinin korunması

Madde 48-

(1)            Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar; bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır. Bunlardan özel mülkiyet konusu olanlara kamu yararı amacıyla getirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: 1. fıkra tüm uygarlıkları, farklı kültür ve inanç topluluklarının değerlerini ve varlıklarını da kapsar.

(2)            Devlet, Türkiye dışında bulunan tarihi ve kültürel mirasını korumak için gerekli tedbirleri alır.

Gerekçe notu: Türkiye’nin sahiplenmesi ve Türkiye’ye getirme hakkı

Doğal Servetlerin ve Kaynakların Aranması ve İşletilmesi

Madde 49-

(1)           Doğal servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Devlet, çevresel varlıkların korunmasını esas almak kaydıyla, bu hakkını belli bir süre için gerçek ve tüzel kişilere devredebilir. Hangi doğal servet ve kaynağın devletin gerçek ve tüzel kişilerle ortak olarak; hangisinin doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle aranacağı ve işletileceği kanunun açık iznine bağlıdır. Bu durumda gerçek ve tüzel kişilerin uyması gereken şartlar ve Devletçe yapılacak gözetim ve denetimin usul ve esasları ile uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir.

Not: Bu madde devletin görev ve yükümlülükleri başlığı altında yer alacaktır.

CHP ve MHP Önerisi

Ormanlar ve Orman Köylüsü

Madde 50- Devlet, ormanların korunması ve sahalarının genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır. Yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. Bütün ormanların gözetimi Devlete aittir.

Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz. Devlet ormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.

Ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez. Orman suçları için hiçbir şekilde genel ve özel af çıkarılamaz.

Orman olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbir yarar görülmeyen, aksine tarım alanlarına dönüştürülmesinde kesin yarar olduğu tespit edilen yerler ile 31/12/1981 tarihinden önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarak kaybetmiş olan tarla, bağ, meyvelik, zeytinlik gibi çeşitli tarım alanlarında veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar olduğu tespit edilen araziler, şehir, kasaba ve köy yapılarının toplu olarak bulunduğu yerler dışında, orman sınırlarında daraltma yapılamaz.

Ormanlar içinde veya hemen yakınında oturan köy halkının kalkındırılması, ormanları koruma ba­kımlarından, ormanın gözetilmesi ve işletilmesinde devletle bu halkın işbirliğini sağlayıcı tedbirler ve gereken durumlarda başka yere yerleştirme kanunla düzenlenir.

AK Parti ve BDP Önerisi: Devlet, ormanları ve biyolojik çeşitliliği korumak, orman sahalarını genişletmek, toprağın verimli olarak işletilmesini sağlamak, erozyonla mücadele etmek ve tarım alanlarını geliştirmek amacıyla gerekli tedbirleri alır.

CHP, MHP ve BDP’nin ek cümlesi: Orman alanlarında özel ve kamusal amaçlı yapılaşmaya ve ormanlara zarar verebilecek hiçbir işlem ve faaliyete izin verilemez.

 (AK Parti ve BDP bu hükmün çevre hakkına bir fıkra olarak eklenmesini önermektedir.)

CHP Önerisi

Toprak Mülkiyeti

Madde 51- (1) Devlet, topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan köylüye toprak sağlamak, toprağın verimli olarak işletilmesini korumak ve geliştirmek, toprağın kalitesini korumak ve erozyonla kaybedilmesini önlemek amacıyla gerekli önlemleri alır. Kanun, bu amaçla, değişik tarım bölgeleri ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini tespit edebilir. Topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlanması, üretimin düşürülmesi, ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve yeraltı servetlerinin azalması ya da çevresel değerlerin tahribi sonucunu doğuramaz.

(MHP Önerisi) Devlet toprağın verimli işletilmesi, tarım ve hayvancılığın korunması ile geliştirilmesine yönelik gerekli tedbirleri alır.

Bu tedbirlere ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

Özel olarak korunması gereken kesimlerin hakları

Madde 52- (1) Devlet, gençlerin, yaşlıların, engellilerin, sürekli hastaların, harp ve vazife şehitlerinin yakınlarının, malul ve gazilerin, dul ve yetimlerin ve özel olarak korunması gereken diğer toplum kesimlerin haklarını korumak; bunların insan onuruna yaraşır bir hayat sürdürmelerini ve toplum hayatına etkin bir şekilde katılmalarını sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Özel olarak korunması gereken toplum kesimlerinin siyasi hayata katılmasını kolaylaştıracak tedbirleri almak devletin görevlerindendir.

Gerekçe notu: Gerekçede dul kelimesinin kadın ve erkekleri kapsayacak şekilde anlaşılmasını sağlayacak açıklama yapılacaktır.

BDP Önerisi

Kadın Hakları

Madde 53- (1) Devlet, kadın ile erkek eşitliğine dayalı bir toplumsal düzeninin koşullarını sağlamakla yükümlüdür. Bu amaçla devlet, medeni durumlarına bakılmaksızın tüm kadınların siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel alanlardaki hak ve özgürlüklerinin tanınmasını, kullanılmasını ve bunlardan yararlanılmasını engelleyen, zedeleyen veya ortadan kaldıran veya bunu amaçlayan her türlü ayrımcılıkla mücadele eder, buna yönelik gerekli tedbirleri alır.

(2) Devlet, kadına yönelik her türlü kötü muamele ve şiddeti, kadın ticaretini ve kadın bedeninin istismarını önlemekle yükümlüdür. Devlet, aile içi şiddet ve namus cinayetlerinin insanlık suçları olduğunu kabul eder.

(3) Toplumsal cinsiyet eşitliğine dayalı bir toplumsal düzenin koşullarının oluşturulması için kadınların tüm haklarının kullanımına ilişkin olarak devlet pozitif ayrımcılık hükümleri uygular.

(4) Kadınların, siyasal partilerin genel merkez ve il örgütleri, üniversiteler ile sendika ve üst kuruluşların yönetim organlarına, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, il genel meclisi, il belediye meclisi ve büyükşehir belediye meclislerine eşit katılımını sağlamak amacıyla kota uygulaması da dahil olmak üzere özel politikalar uygulanır.

(5) (BDP ve CHP Önerisi) Toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamak amacıyla, ulusal eylem planları hazırlayacak ve uygulanmasını denetleyecek, özerk bütçeli ve bağımsız bir Kadın-Erkek Eşitliği Konseyi oluşturulur. Bu Konsey’in oluşturulmasında ve üyelerinin belirlenmesinde kadın örgütlerinin katılımı ve söz hakkı esastır.

BDP Önerisi

Vicdani Red Hakkı

Madde 54- (1) Kimse vicdani kanaatlerine aykırı olarak askerlik hizmetini yerine getirmeye veya silah altına alınmaya zorlanamaz. 

(2) Vicdani sebeplerle askerlik hizmetini reddedenler için öngörülecek alternatif kamu hizmetlerinin yerine getirilmesine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir. Kamu hizmetinin süresi her halükarda askerlik süresinden uzun olamaz.  

Bilgiye Erişim Hakkı ve Bilişim Özgürlüğü 

Madde 55-

(1)            Herkes, bilgiye, internete ve diğer elektronik iletişim ortamlarına serbestçe erişim hakkına sahiptir. Devlet, bu hakkın etkin ve adil bir biçimde kullanılabilmesi için gerekli düzenlemeleri yapar.

(2)            İnternet aracılığıyla yapılan haberleşmenin gizliliği esastır. Herkes, internet aracılığıyla paylaştığı kişisel verilerinin korunmasını; düşünce ve kanaatlerinin gizliliğine saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.

(3)            İnternet ve diğer elektronik iletişim ortamlarına erişim hakkı özel yaşam ve aile yaşamının gizliliği ile kişisel verilerin korunması, haberleşme özgürlüğü, bilgiye erişim hakkı, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü ve sözleşme özgürlüğüne, çocukların cinsel sömürüye karşı korunmasına ilişkin anayasal esaslar dikkate alınarak kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: 3. fıkrada yer alan anayasal esaslar ifadesinde, ilgili anayasa maddelerinde hak ve özgürlüğe ilişkin yer alan güvence ve sınırlamalar birlikte dikkate alınır.

Makul ve İnsanca Hayat (Yaşam) Sürdürme Hakkı

Madde 56- (1) Herkes toplumsal dışlanmaya (AK Parti bu ibarenin madde metninde yer almasına karşıdır) ve yoksulluğa karşı korunma, eğitim, barınma, tıbbi bakım, beslenme, temiz suya erişme ile sosyal hizmetlerden yararlanma haklarını  da içerecek biçimde makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürme hakkına sahiptir.

(2) Makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürme imkânından yoksun olan herkes temel gelir hakkına sahiptir.

(3) Devlet, fertlerin (bireylerin) makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürmesi için gerekli tedbirleri alır.

Not: BDP, “Çevre Hakkı” maddesinde kendi önerisi olan “Temiz Suya ve Yeterli Gıdaya Erişim Hakkı” maddesinin ikinci fıkrası olan “Devlet bu amaçla,  biyoçeşitliliğin korunması, GDO’lu ürünlerin ülkeye girişinin üretiminin ve pazarlanmasının engellenmesi, tarım arazilerinin ve köylerin ortak mülkiyetinde olan meraların korunması ve geliştirilmesi, tohumların serbest dolaşımının ekiminin ve çoğaltılmasının sağlanması için gerekli önlemleri alır, yasal düzenlemeleri yapar,  küçük ölçekli çiftçiliği güçlendirir, doğaya uyumlu yerel girişimleri, üretim kooperatiflerini ve geleneksel tarımı destekler.” ifadesinin eklenmesini önermektedir.

(AK Parti - CHP – MHP Önerisi)

Vatan Hizmeti

Madde 57- (1) Vatan hizmeti, her (MHP Önerisi: Türkün) vatandaşın hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir.

Not: BDP, vicdani ret hakkına yer verilmemesi halinde bu maddenin anayasada yer almaması gerektiğini düşünmektedir.

Vergi Yükümlülüğü

Madde 58-

(1)            Herkes kamu giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür.

(2)            Vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı maliye politikasının sosyal amacıdır.

(3)            Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir ve kaldırılır.

(4)            Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde değişiklik yapma yetkisi Bakanlar Kuruluna; mahalli idareler (BDP Önerisi: Seçimle Oluşan Bölgesel Kamu İdareleri) tarafından tarh, tahakkuk ve tahsil edilenler için ise ilgili mahalli idarenin seçimle oluşan karar organına verilebilir.

(5)            Dış ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dış ticaret işlemleri üzerine vergi ve benzeri mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla Bakanlar kuruluna yetki verilebilir.

(BDP Önerisi)

Kültürel Kimlik Hakkı

Madde 59- (1) Herkes, insani varoluşun çoğulcu yapısından kaynaklanan farklı kültürlere ve kimliklere sahiptir. Herkesin kendi kültürünü ve kimliğini geliştirme hakkı vardır.

(2) Devlet, bütün kimlikleri ve kültürleri tanır; bütün kültürlerin ve kimliklerin kendilerini özgürce ifade etme, koruma, geliştirme ve yayma hakkını güvence altına alır.

(3) Devlet, bütün kültür ve kimliklere mensup bireyler ve topluluklar arasında hoşgörü ve diyalog kültürünün gelişmesini teşvik eder; karşılıklı saygı, anlayış ve işbirliğini sağlamak için eğitim, kültür ve medya alanlarında etkili tedbirler alır.

Kamulaştırma

Madde 60- (1) Devlet ve kamu tüzelkişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

(2) (“Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir.” Bu cümle tekrar değerlendirilecektir.) (Kamulaştırmasız el atma, kamulaştırma etkisi doğuran dolaylı işlemler, artırım bedeli hususları madde yazımında göz önünde bulundurulacaktır.)

(3) Tarım reformunun uygulanması, çevresel değerlerin, ekolojik çeşitliliğin (MHP bu ibarenin anayasada yer almasına karşıdır.) ve kültürel varlıkların korunması, sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi ve kıyıların korunması amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme usulü kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngördüğü hallerde, taksitler en çok beş yıl içinde eşit olarak ödenir.

Gerekçe notu: Ödeme usulünün uygulanmasında malikin haklarının zarar görmemesi için gerekli düzenlemeler kanunla yapılır.

Devletleştirme ve Özelleştirme

Madde 61- (1) Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde gerçek değeri üzerinden kanunla devletleştirilebilir.

(2) Devletin, kamu iktisadî teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla gösterilir. (MHP Önerisi: Ancak özelleştirmede rekabetçi piyasa şartları ve mülkiyetin yaygınlaştırılması ilkesi esas alınır.)

(3) (CHP Önerisi) Stratejik açıdan önem taşıyan sektörlerin özelleştirilmesinde ve işletilmesinde ülke çıkarları ve kamu yararı esas alınır.

(MHP Önerisi) Milli güvenlik açısından stratejik işletme ve varlıklar özelleştirilemez.

(4) Devlet, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği kanunla düzenlenir.

(5) Devletleştirme ve özelleştirmede çalışanların haklarını koruyacak önlemler kanunla düzenlenir.

Tüketicinin Korunması

Madde 62- (1) Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır; tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder ve destekler.

Yabancı Ülkelerde Yaşayan Vatandaşlar

Madde 63- (1) Devlet, yabancı ülkelerde yaşayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması için gereken önlemleri alır.

Sporda Tahkim

Madde 64- (1) Spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna başvurulabilir. Tahkim kurulu kararları kesin olup bu kararlara karşı iç hukuk bakımından hiçbir yargı merciine başvurulamaz.

Not: Bu fıkra yargı bölümüne eklenebilir.

Tarım, Hayvancılık ve Bu Üretim Dallarında Çalışanların Korunması

Madde 65- (1) Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine ve yerli türlerin çeşitliliğinin korunması esasına uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak ve organik tarım ve hayvancılık yöntemlerini teşvik etmek amacıyla tarım ve hayvancılıkla uğraşanları özel olarak destekler. Bunların işletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.

Not: “Sporda Tahkim”  haricindeki üç maddenin anayasada yer alıp almaması üst komisyonda görüşülmek üzere mutabakat sağlanmıştır.

YASAMA

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kuruluşu ve Milletin Temsili

Madde 66- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, genel oyla seçilen beş yüz elli milletvekilinden oluşur.

(2) (BDP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi bütün vatandaşların iradesini temsil eden en yüksek organdır.

Dört yüz elli milletvekili, seçim çevrelerinden nisbi temsil sistemine göre seçilir.(CHP önerisi: Seçim barajı yüzde 5’i aşamaz) (BDP önerisi: Seçim barajı konulmamalı) Yüz milletvekili ise ülke seçim çevresi esas alınarak (CHP ve BDP önerisi: ayrı oyla) seçilir.

(3) Milletvekilleri sadece seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün Milleti (BDP Önerisi: bütün vatandaşları) temsil ederler.

(CHP Önerisi) Kadın ve erkeklerin Türkiye Büyük Millet Meclisinde eşit temsiline ilişkin esaslar ve bu esaslara ilişkin yaptırımlar kanunla düzenlenir.)

(AK Parti ve MHP önerisi) Kadınlar ve erkeklerin seçimle gelinen görev ve mevkilerin yanı sıra mesleki konumlara ve sosyal sorumluluklara eşit şekilde erişebilmeleri kanunla teşvik edilir. (Bu hüküm Seçme Seçilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakkı başlıklı 29. Maddede ele alınacaktır.) (Bu maddenin kabul edilmesi durumunda CHP önerisinin yerinden vazgeçmiş sayılacaktır.)

(BDP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi, genel doğrudan, serbest, eşit ve gizli oyla seçilen beş yüz elli milletvekilinden cinsiyetler arası eşit temsil, çoğulculuk ve nisbi temsil esaslarına göre oluşur.

Milletvekili seçilme yeterliliği

Madde 67- (1)  (AK Parti ve BDP Önerisi) On sekiz  (CHP Önerisi) Yirmi bir (MHP Önerisi) Yirmi beş yaşını dolduran her vatandaş milletvekili seçilebilir.

(2)            Aşağıda sayılanlar aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler:

 (a) İlköğretim mezunu olmayanlar ve Türkçe okuma yazma bilmeyenler, (BDP: İlköğretim diploması veya Türkçe okur yazarlık Milletvekilliği seçiminde ön şart olamaz.)

(b) Kısıtlılar, (BDP önerisi: Ceza mahkumiyetinden kaynaklı kısıtlama kararı hariç)

(c) (AK Parti : Askerlik ve yerine kaim olan diğer kamu hizmetlerinin önemi ve herhangi bir sürede yerine getirilebilmesi karşısında Milletvekili seçilme yeterliliği şartı olarak görülemez.) (CHP Önerisi: yükümlü olduğu vatan hizmetini yerine getirmemiş olanlar)

(MHP Önerisi: Askerlik hizmetini yapmamış olanlar)

 (BDP Önerisi: Askerlik hizmeti veya vatan hizmeti Milletvekili seçilme yeterliliğine engel bir hal olması doğru değildir)

(ç) Taksirli suçlar hariç toplam iki yıl (BDP önerisi: 5 yıl) veya daha fazla hapis cezasına hüküm giymiş olanlar;  zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, hileli iflâs, kaçakçılık, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar, kadına ve çocuğa yönelik şiddet, insanlığa karşı suçlar, işkence,(BDP Önerisi: askeri darbe) (AK Parti: Şiddet içeren terör suçları) (MHP Önerisi: terör eylemlerine katılma ve bu eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından) biriyle hüküm giymiş olanlar (MHP Önerisi: affa uğramış olsalar bile)

(3) Aday olmak memurluktan çekilme koşuluna bağlanamaz. Kamu görevlileri seçimlerde aday olmaları halinde aylıksız izinli sayılırlar.

(4) Hâkimler ve savcılar ile bu meslekten sayılanlar, Türk Silahlı Kuvvetleri ve genel kolluk mensupları, istihbarat teşkilatlarında çalışanlar, mülki idare amirleri, büyükelçiler ve rektörler seçimlerde aday oldukları takdirde görevlerinden istifa etmiş sayılırlar ve tekrar görevlerine dönemezler. (CHP Önerisi: Görevlerine geri dönebilirler)

(BDP Önerisi) Hâkimler, savcılar yüksek mahkeme ve yüksek yargı üyeleri, kamu denetçileri, yüksek idari yetkililer görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar.

Silahlı kuvvetler, güvenlik, istihbarat ve kolluk mensupları için, en az bir yasama dönemi öncesinde görevlerinden çekilme koşulu aranır. Bu görevleri icra edenler, askeri darbe, cinsel istismar, kadınlara ve çocuklara yönelik şiddet, cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar, edimin ifasına fesat karıştırma, işkence, insanlığa karşı işlenmiş suçlardan ulusal ya da iç hukukla uyumlu uluslararası mahkemelerde suçlu bulunmuş oldukları takdirde aday olamazlar.

Milletvekilliği ile Bağdaşmayan İşler

Madde 68- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, devlet ve diğer kamu tüzelkişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda; devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve devletten yardım sağlayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının ve katıldıkları teşebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler, temsilcilik, arabuluculuk ve hakemlik yapamazlar.

(2) Milletvekilleri yürütme organının teklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler. Bir milletvekilinin belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararına bağlıdır.

(3) Milletvekilleri, bu sıfatlarından kaynaklanan konum ve yetkilerini kendilerine çıkar ve yarar sağlamak amacıyla kullanamaz, üçüncü kişilere doğrudan veya dolaylı ücretli iş yapamaz. (AK Parti) (Öneri prensipte doğru olmakla birlikte, bir Anayasa sorunu değil yasa sorunudur.)

(4) Milletvekilliği ile bağdaşmayan diğer görev ve işler kanunla düzenlenir.

(5) (CHP ve BDP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçildikleri anda ve görev yaptıkları süre içinde mal bildiriminde bulunurlar. Bu bildirim kamuya açıklanır.

(Ak Parti) bu maddenin üçüncü fıkrasında öngörülen yöntemle sorun yürürlükteki hukukumuz bakımından çözülmüştür. Bu gibi sorunları Anayasaya taşımak, Anayasanın bu fıkra hükmünü işlevsiz kılabileceği gibi Anayasayı gereksiz ayrıntıyla doldurmak anlamına gelir.

(MHP) Milletvekillerinin mal bildiriminde bulunması esasen yasal bir zorunluluktur, Anayasada yer almasına gerek yoktur. Bu fıkra ile önerilen mal bildirimi Milletvekillerinin hesap verebilirliğini ve vatandaşların bilgi edinme haklarını yeterince korumamaktadır.

(6) Siyasi Parti gruplarının bildireceği en kıdemli veya en yaşlı ikişer üyesinin katılımı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin uyması gereken siyasal etik ilkelerini belirlemek ve etik kurallarının ihlaline ilişkin başvuruları incelemek üzere Siyasi Etik Komisyonu kurulur. Görev ve yetkileri kanun ve Meclis İçtüzüğünde gösterilir. Komisyon, mutabakat ve aleniyet esasına göre çalışır. Mutabakat sağlanamaması durumunda raporlama yapılır. Komisyon gerekli gördüğü hallerde gizlilik kararı verebilir.

Gerekçe Notu: Kıdemden Parlamento kıdemi anlaşılır. Komisyonun bütün rapor ve kararları kamuya açıklanır.

Yasama Sorumsuzluğu ve Dokunulmazlığı

Madde 69- (1) Milletvekilleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleri düşüncelerinden ve bunları Meclis dışında tekrarlamalarından dolayı sorumlu tutulamaz. Milletvekillerinin görevleri ile ilgili olmak şartıyla Meclis dışındaki düşünce açıklamalarında da aynı hüküm uygulanır. (MHP) (Bu fıkra kürsü sorumsuzluğunu ifade etmektedir. 2. fıkrada yazılması gereken cezai dokunulmazlık hali, kavramlar karıştırılarak, suça konu fiiller müeyyidesiz bırakılacak şekilde değerlendirilemez.)

(BDP önerisi) Yasama sorumsuzluğu nefret söylemini ve ırkçılığı kapsamaz.

Not: Bu fıkranın son cümlesi tekrar gözden geçirilecektir.

(2) (AK Parti ve BDP Önerisi) Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili Meclisin gizli oyla vereceği bir izin kararı olmadıkça yakalanamaz, gözaltına alınamaz,  tutuklanamaz, sorgulanamaz ve yargılanamaz. Meclis, kararında bu izinlerden bazılarını geçici veya sürekli olarak vermeyebilir. Meclisin izin kararı, isnad olunan suçla sınırlıdır. Kasten insan öldürmeye ilişkin suçüstü hali dokunulmazlığın kapsamı dışındadır. Ancak bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirir. (BDP Önerisi) Ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlarda suçüstü hali ile cinsel istismar, kadınlara ve çocuklara yönelik şiddet, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflâs, kaçakçılık, ihaleye fesat karıştırma ve edimin ifasına fesat karıştırma suçlarından dolayı bir milletvekilinin sorguya çekilmesi ve yargılanması için Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararı aranmaz. Bu hallerde yetkili makam, durumu hemen Meclis'e bildirir.

(2) (CHP Önerisi) Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili hakkında Türkiye Büyük Millet Meclisinin izni olmadıkça; arama, yakalama, dinleme kararı verilemez, gözaltına alınamaz, sorguya çekilemez. Milletvekilleri yasama işlevini aksatmayacak biçimde tutuksuz olarak yargılanırlar. Kasten adam öldürmeye ilişkin suçüstü haliyle kasten yaralama sonucu ölümün meydana gelmesine ilişkin haller bu hükmün dışındadır. Ancak bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirir.

(2) (MHP Önerisi) Suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili Meclisin gizli oyla vereceği kararı olmadıkça gözaltına alınamaz, yakalanamaz, aranamaz, sorguya çekilemez ve  tutuklanamaz. Meclis izin kararında bu yetkilerden bazılarını geçici veya sürekli olarak vermeyebilir. Meclisin izin kararı, isnad olunan suçla sınırlıdır. Terör suçları ile suçüstü halinde ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlar dokunulmazlık kapsamı dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam durumu hemen Meclise bildirir.

(3) (MHP ve CHP Önerisi) Suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili hakkındaki soruşturma Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nca, kovuşturma Yargıtayca yapılır. Soruşturmayı yürütecek Cumhuriyet Savcıları ile davaya bakacak heyetin üyeleri ceza daireleri üyeleri arasından ad çekme suretiyle belirlenir. Heyetin başkanı en kıdemli üyedir. Buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir. (AK Parti ve BDP, bu konunun genel hükümlere tabi olduğu görüşündedir)

(4) Dokunulmazlığın kaldırılması talebi doksan gün içinde Meclis tarafından karara bağlanmamışsa reddedilmiş sayılır. (MHP, bu düzenlemeye halen Mecliste bulunan dokunulmazlık dosyalarının kaldırılması ihtimali olduğundan karşıdır.)

(5) Milletvekili hakkında, milletvekili seçilmeye engel bir suçtan dolayı kesin hüküm giyme hali dışında seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, milletvekilliğinin sona ermesine bırakılır. Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclis'in yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır.

Not: BDP, Milletvekili seçilme yeterliliğinde suç tipleri konusunda anlaşma sağlandığı takdirde bu fıkraya katılacaktır)

(6) Milletvekilliği süresince zamanaşımı işlemez.

(7) Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasal parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

(BDP Önerisi) Hakkında suç isnadı bulunan milletvekili, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına başvurmak suretiyle, isnad edilen suçla ilgili olarak dokunulmazlığından feragat edebilir.)

(BDP Önerisi) Dokunulmazlık kapsamında olmayan suçları işleyen, dokunulmazlığı kaldırılan veya dokunulmazlıktan feragat eden milletvekillerinin yargılanmaları, tutuksuz olarak ve yasama çalışmaları engellenmeyecek şekilde yürütülür.

(BDP Önerisi) Dokunulmazlık kapsamında olmayan suçları işleyen, dokunulmazlığı kaldırılan veya dokunulmazlıktan feragat eden milletvekilleri hariç hiçbir milletvekilinin Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin kararı olmaksızın üstü veya evi aranamaz ve kişisel özgürlüklerinden mahrum bırakılamaz.

(BDP Önerisi) Milletvekillerinin görevlerini yerine getirmesine hiçbir kurum ya da kişi engel olamaz. Bütün kamu görevlileri milletvekillerine yardımcı olmakla yükümlüdür. Milletvekillerinin zorunlu kamu hizmetleri ertelenir; milletvekillerine yurtdışına çıkış yasağı getirilemez.

Milletvekilliğinin Düşmesi

Madde 70- (1) İstifa eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, istifanın geçerli olduğunun Meclis Başkanlık Divanınca tespit edilmesinden sonra, Genel Kurulca karar verilir.

(2) Milletvekilliğinin seçilmeye engel bir suçtan kesin hüküm giyme veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararının Genel Kurula bildirilmesiyle gerçekleşir.

(3) Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev veya hizmeti sürdüren milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine Genel Kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla karar verilir.

(4) Meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içinde toplam beş birleşim günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, durumun Meclis Başkanlık Divanınca tespit edilmesi üzerine, Genel Kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla karar verilir.

İptal İstemi

Madde 71- (1) Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düşmesine yukarıdaki maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, Genel Kurul kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on beş gün içerisinde kesin karara bağlar.

Yemin

Madde 72- (1) Milletvekilleri (AK Parti: Başkan, Başkan Yardımcısı ve Bakanlar) göreve başlarken aşağıdaki şekilde yemin ederler:

(AK Parti Önerisi) "İnsan haklarına, hukukun üstünlüğüne ve demokrasiye bağlı kalacağıma; Devletin bağımsızlığını, ülkenin bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma mukaddesatım ve şerefim üzerine yemin ederim."

(CHP Önerisi) “Milletvekili sıfatıyla, Anayasaya sadakatten ayrılmayacağıma; Türkiye Cumhuriyetinin bağımsızlığını ve ülkenin bütünlüğünü, milletin kayıtsız şartsız egemenliğini koruyacağıma; insan haklarına dayanan demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine ve Atatürk Devrimlerine bağlı kalacağıma; milletvekili sıfatımdan kaynaklanan konum ve yetkilerimi kişisel çıkar ve yarar sağlamak amacıyla kullanmayacağıma; vatandaşların refah ve mutluluğu için çalışacağıma Türk Milleti önünde namusum ve şerefim üzerine andiçerim.”

(MHP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve başlarken inandıkları mukaddes kitap huzurunda aşağıdaki şekilde yemin eder:

"Devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma; hukukun üstünlüğüne, demokratik ve lâik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma; Anayasa'ya sadakatten ayrılmayacağıma; büyük Türk Milleti huzurunda, bütün mukaddesatım, namusum ve şerefim üzerine yemin ederim."

Madde notu: Adalet ve Kalkınma Partisinin parantez içinde düştüğü not Başkanlık sistemi ile ilgili olduğundan Komisyon tarafından müzakere edilmemiş, ancak teklif sahibi tarafından açıklama yapılmıştır.

Toplanma ve Tatil

Madde 73- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, her yıl Ekim ayının birinci günü kendiliğinden toplanır.

(2) Meclis, tatil veya ara verme sırasında doğrudan doğruya Cumhurbaşkanı (AK Parti Önerisi: Başkanca), veya Bakanlar Kurulunun istemi üzerine toplantıya çağrılır. Meclis Başkanı da doğrudan doğruya veya üyelerin beşte birinin yazılı istemi üzerine Meclisi toplantıya çağırır.

(3) Tatil ve ara vermeye ilişkin hükümler İçtüzükte düzenlenir.

Madde notu: Adalet ve Kalkınma Partisinin parantez içinde düştüğü not Başkanlık sistemi ile ilgili olduğundan Komisyon tarafından müzakere edilmemiş, ancak teklif sahibi tarafından açıklama yapılmıştır.

Başkanlık Divanı

Madde 74- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı,  milletvekilleri arasından seçilen Meclis Başkanı, başkan vekilleri, kâtip üyeler ve idare amirlerinden oluşur. (CHP ve BDP Önerisi) Divanın oluşumunda cinsiyetler arası eşit temsil ilkesi gözetilir.

(2) Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî parti gruplarının milletvekili sayısı oranında katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur. Siyasî parti grupları Meclis Başkanlığı için aday gösteremezler.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı için bir yasama döneminde iki seçim yapılır.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan adayları, Meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandığı günden itibaren beş gün içinde, Başkanlık Divanına bildirilir, Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Başkan seçilmiş olur. (CHP Önerisi: Dördüncü oylamada karar yetersayısı, üye tamsayısının dörtte birinin iki fazlasından az olamaz.) Başkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, beş gün içinde tamamlanır.

(5) Başkan ve oturumu yöneten başkanlık divanı üyelerinin tarafsızlığı esastır, oylamalara katılamazlar.

(6) Bu maddede düzenlenmeyen diğer hususlar İçtüzükte gösterilir.

İçtüzük ve Siyasi Parti Grupları

Madde 75- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalışmalarını, kendi yaptığı İçtüzük hükümlerine göre yürütür.

(2) İçtüzük hükümleri, siyasî parti gruplarının, Meclisin bütün faaliyetlerine milletvekili sayısı oranında katılmalarını sağlayacak şekilde düzenlenir. Anayasada yer alan özel hükümler saklıdır.

(3) Siyasî parti grupları, en az yirmi (BDP Önerisi: on) milletvekilinden meydana gelir.

(4) İçtüzük değişiklikleri, Anayasanın değiştirilmesine ilişkin usule tabidir. (AK Parti Önerisi: İçtüzüğün değiştirilmesi usulü İçtüzükte gösterilir. İçtüzük yapım usulüne göre oluşmamış hiçbir Meclis kararı, İçtüzük kuralı olarak nitelendirilemez.)

Toplantı ve Karar Yeter Sayısı

Madde 76- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, yapacağı seçimler dahil bütün işlerinde üye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır. Meclis, Anayasada başkaca bir hüküm yoksa toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz.

(2) Genel ve yerel seçimler, halkoylaması,  siyasal partiler, yerel yönetimler, olağanüstü yönetim usulleri, yargı organı ve bağımsız idari kurullar konusunda çıkarılacak kanunlar bakımından karar yeter sayısı üye tam sayısının salt çoğunluğudur.

(AK Parti Önerisi) Bu tür nitelikli nisaplar anayasanın ilgili maddesinde ve değişken şekilde öngörülebilir.

Not: (MHP) İşin önemine ve özelliğine uygun olarak bazı tasarı ve tekliflerin yasalaşması için nitelikli çoğunluk aranması doğrudur. Nitelikli çoğunluğun bu maddeye kapsayıcı bir istisna şeklinde yazılması uygulamada sorun doğurabilir. Bunların giderilmesi için öncelikli olarak nitelikli çoğunluğun ilgili maddelerde müzakere edilmesi, bu müzakerelerden ortaya çıkan sonuca göre gerektiğinde bu maddeye dönülmesi gerekmektedir.

(3) Bakanlar Kurulu üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisinin katılamadıkları oturumlarında, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilirler. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir. Gizli oylamalarda vekâletle oy kullanılamaz.  (AK Parti Önerisi: Böyle bir hükme ihtiyaç yoktur.)

Madde notu: Vekâletin dönem başında verilmesi veya belli aralıklarla verilmesi hususunun İçtüzük çalışmalarında değerlendirilmesi gereklidir.

Görüşmelerin Açıklığı ve Yayınlanması

Madde 77- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulundaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımlanır.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğuyla kapalı oturum yapabilir. Bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı Meclisin kararına bağlıdır.

(3) Meclisteki açık görüşmelerin canlı ve her türlü araçla yayımı esastır. Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun bir kanalı bu iş için tahsis edilir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Görev ve Yetkileri

Madde 78- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri şunlardır:

a)              Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak,

b)              Bakanlar Kurulu ve bakanları denetlemek

c)              (MHP Önerisi) Cumhurbaşkanını seçmek

ç) (CHP-MHP Önerisi) Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek (BDP, parlamenter sistemde yasama yetkisi yürütme organına devredemeyeceği gerekçesiyle katılmamıştır.)

d) Bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek

e) Para basılmasına ve savaş ilânına (BDP Önerisi: güç kullanımına) karar vermek,

f) Milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak

g) Üye tam sayısının beşte üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek, (BDP, özel bir nisap öngörülmesine karşıdır.)

ğ) Anayasanın diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmek.

h) (BDP Önerisi) Güç kullanımına ve barış ilanına karar vermek

ı) (BDP Önerisi) Silahlı kuvvetleri, güvenlik ve kolluk güçlerini, istihbarat kurumlarını ve bu kurumların harcamalarını denetlemek,

i) (BDP Önerisi) Yasama ve denetim işlemlerini gerçekleştirmek için daimi, geçici ya da özel komisyonlar kurmak,

j) (BDP Önerisi) Kuruluş ve çalışma esasları yasayla belirlenmek kaydıyla, belli bir konuyu incelemek için araştırma ve soruşturma komisyonu kurmak,

k) (BDP Önerisi) Devlet sırrı ve ticari sır kavramlarının tanımını ve kapsamını belirlemek ve bu niteliklerin ilgili durumda geçerli olup olmadığını saptamak,

Madde notu: AK Parti, Başkanlık sistemi önerdiği için, (b) ve (c) ve (ç) bent hükümlerine müzakeresine katılmamıştır.

Madde notu: (CHP)  “Adalet ve Kalkınma Partisi notunda belirttiği bentlerde teklifte bulunmamış ve bu nedenle Komisyon tarafından müzakere edilmemiştir”.

Kanunların teklif edilmesi ve görüşülmesi

Madde 79- (1) Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. (BDP Önerisi:  parti grupları ve kayıtlı üç yüz bin seçmenin imzasıyla halk inisiyatifi yoluyla halk da yetkilidir.)

(2) Kanun teklif ve tasarılarının Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmesi demokratik müzakere anlayışı ve muhalefetin söz hakkının etkili biçimde kullanılması esasları gözetilerek İçtüzükte düzenlenir. Kanun teklif ve tasarılarının Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlarında görüşülmesi sırasında ilgili meslek gruplarının, uzmanların, kurum ve kuruluşların görüşlerine başvurulması ile bu görüşlerin ayrı bir raporla Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulmasına ilişkin usul ve esaslar İçtüzükte düzenlenir.

2. fıkraya ek olarak (BDP Önerisi) Meclis acil bir durum olmadıkça, iki ay öncesinden usulüne uygun olarak gündeme almadığı bir yasayı görüşmez. Genel Kurul gündemi en az iki ay önce belirlenir, kamuya açık olarak ilan edilir. Bir ay öncesinden kesin gündem yayımlanır ve hangi tasarın hangi gün ve saatte tartışılacağı kamuya açıklanır.

(3) Konu ve içerik bakımından birbiri ile bağlantılı olmayan hükümler ya da bu tür hükümlerde yapılan değişiklikler tek bir kanunda düzenlenemez.

(4) Genel ve yerel seçimler, halkoylaması,  siyasal partiler, yerel yönetimler, olağanüstü yönetim usulleri, yargı organı, bağımsız idari kurullara ilişkin kanunlar ile bir hukuk dalını sistematik olarak bütünüyle veya kapsamlı olarak değiştiren temel kanunlarda tamamen veya kısmen değişiklik öngören teklif ve tasarılar dağıtımından sonra esas komisyonda, esas komisyon raporunun dağıtılmasından sonra Genel Kurulda bir hafta geçmedikçe görüşülemez.

(AK Parti, 1. Fıkradan sonraki fıkraları içtüzük meselesi olarak görür, teklifinde yer alan 2. Fıkranın kapsamının yeterli olduğunu düşünür)

(AK Parti Önerisi) Kanun tekliflerinin Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülme usul ve esasları İçtüzükle düzenlenir. İçtüzük, tekliflerin ihtisas komisyonlarında ayrıntılı olarak değerlendirilmesi, Genel Kurulda ise komisyon raporlarının genelinin görüşülmesi ve oylanması esasına göre düzenlenir. İçtüzük ile özel yasama usulleri getirilebilir.

Madde notu: AK Parti, Başkanlık sistemi önerdiği için,  1. fıkradaki Bakanlar Kurulu ifadesinin müzakeresine katılmamıştır.

Kanunların Cumhurbaşkanınca (AK Parti: Başkanca) yayımlanması

Madde 80- (1) Cumhurbaşkanı (AK Parti: Başkan), Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilen kanunları on gün içinde yayımlar.

(2) Cumhurbaşkanı (AK Parti: Başkan),  bütçe kanunları hariç olmak üzere, yayınlanmasını uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir. Cumhurbaşkanınca (AK Parti: Başkanca)  kısmen uygun bulunmama durumunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşebilir. Cumhurbaşkanı (AK Parti: Başkan),   bütçe kanunlarını geri gönderemez.

(3) Türkiye Büyük. Millet Meclisi geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun, Cumhurbaşkanınca (AK Parti: Başkanca) beş gün içinde yayınlanır.

(4) Cumhurbaşkanının geri göndermediği veya süresinde yayınlamadığı kanunlar Meclis Başkanı tarafından yayınlanır.

Madde notu: AK Partinin teklifindeki Başkanlık sistemine ilişkin unsur müzakere edilmemiştir.

Milletlerarası (Uluslararası) anlaşmaları uygun bulma

Madde 81- (1) Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası (uluslararası) veya milletlerüstü (ulusalüstü) kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır.

(2) (MHP-CHP Önerisi) Milletlerarası andlaşmalar Meclis tarafından uygun bulunmadan önce Anayasa Mahkemesi incelemesinden geçirilir.

(3) Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar, Devlet maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının yabancı ülkelerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayınlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar, yayınlarından başlayarak bir ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur.

(4) Milletlerarası bir anlaşmaya dayanan uygulama anlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, teknik veya idarî anlaşmaların Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunluluğu yoktur. Ancak, bu fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren anlaşmalar, yayınlanmadan yürürlüğe konulamaz.

(5) Uluslararası anlaşmalara çekince konulması durumunda, ilgili çekince uygun bulma kanununa veya Bakanlar Kurulu kararnamesine eklenir ve anlaşma ile birlikte yayımlanır.

(6) Türkiye Cumhuriyeti kanunlarında değişiklik gerektiren (BDP Önerisi: veya askeri nitelikte yükümlülükler öneren) her türlü anlaşmaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır.

(7) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası anlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (MHP Önerisi) Bu kanunların Anayasa Mahkemesinin ön incelemesine tabi olması gerekir.

Savaş hali ilânı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme (BDP Önerisi: Güç Kullanımına İzin Verme)

Madde 82- (1) Uluslararası hukukun meşru saydığı hallerde savaş hali ilânına ve Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası anlaşmaların veya uluslararası nezaket kurallarının gerektirdiği haller dışında, Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir.

(BDP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi, uluslararası hukukun meşru saydığı hallerde ya da uluslararası anlaşmalar gereğince ortak savunma yükümlülüğü çıktığında güç kullanımına izin verme yetkisine sahiptir.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması halinde Cumhurbaşkanı Bakanlar Kurulunun önerisi üzerine (AK Parti: Başkan), Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir.

(BDP Önerisi) Türkiye sınırları dışına silahlı kuvvet gönderme esasları, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmış bir uluslararası anlaşma uyarınca yasa ile belirlenir. Türkiye sınırları içinde yabancı ülkelerin silahlı güçlerinin varlığı ve dolaşımı Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmış uluslararası anlaşmalar ve ilgili yasalarla belirlenir. Türkiye Büyük Millet Meclisi bu kararları nitelikli çoğunlukla alır.

Madde notu: AK Partinin teklifindeki Başkanlık sistemine ilişkin unsur müzakere edilmemiştir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Seçim Dönemi

Madde 83- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçimleri dört yılda bir yapılır.

(2) Meclis veya anayasada belirtilen şartlar dahilinde Cumhurbaşkanı,  bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebilir.

(3) Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin toplanmasına kadar sürer. Seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi durumunda en geç doksan gün içinde seçim yapılır, yeni Meclis seçim sonuçlarının kesin ilanından itibaren en geç beş gün içinde toplanır.

Madde notu: AK Parti başkanlık sistemi önerisi sebebiyle önceki maddelerde yer alan atfıyla yetinir. Başkanlık sisteminin hiçbir unsuru müzakere edilmemiştir.

Maddeye ilişkin AK Parti Önerisi

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Başkanlık seçimleri beş yılda bir aynı günde yapılır.

(2) Meclis ve Başkanlık seçimlerine ilişkin usûl ve esaslar kanunla düzenlenir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Seçimlerinin Ertelenmesi ve Ara Seçimler

Madde 84- (1) Savaş sebebiyle (BDP Önerisi: uluslararası hukuka uygun olmak kaydıyla savunma ve güç kullanımını gerektiren bir durumda) yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla (BDP Önerisi: üye tam sayısının üçte iki oranıyla alınır.) seçimlerin bir yıl ertelenmesine karar verebilir. Erteleme sebebi ortadan kalkmamışsa, aynı usule göre bu işlem tekrarlanabilir. (BDP Önerisi: Bu cümlenin metinde yer almaması gerektiğini düşünmektedir.)

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliklerinde boşalma olması halinde, ara seçime gidilir. Ara seçim, her seçim döneminde bir defa yapılır ve genel seçimden on sekiz ay geçmedikçe ara seçime gidilemez. Ancak, boşalan üyeliklerin sayısı, üye tamsayısının yüzde beşini bulduğu hallerde, ara seçimlerin üç ay içinde yapılmasına karar verilir. Genel seçimlere bir yıl kala, ara seçim yapılamaz.

(AK Parti önerisi) Siyasi partilerin seçim çevrelerindeki milletvekili aday listelerinde bulunup da seçilemeyen adaylar bulundukları sıra esas alınarak yedek milletvekili sayılırlar. Ayrıca siyasi partiler genel seçimlerde her seçim çevresinde en az bir olmak üzere seçilecek milletvekili sayısının beşte biri oranında, bağımsız adaylar ise bir yedek milletvekili adayı gösterirler. Milletvekilliklerinde boşalma olması halinde boşalan üyelikler öncelikle o seçim çevresindeki asıl aday listesinde bulunup da seçilemeyen yedek milletvekilleri ikame olunur. Bir seçim çevresinde tüm milletvekilliklerinin aynı parti adayları tarafından kazanılmış olduğu hallerde, yedek milletvekili listesindeki adaylar sırayla boşalan milletvekilliğine ikame olunur. Boşalan milletvekilliğinin bağımsız adaylardan olması halinde, bu milletvekilinin oy pusulasında gösterilen yedek milletvekili adayı, boşalan milletvekilliğine ikame olunur. İkame gerçekleşmedikçe yedek milletvekilliği için hiçbir hak oluşmaz.

Not: Yürütme Bölümünde “Seçilen meclisin başkanlık divanı oluşumundan sonra, başbakanın istifası ya da Bakanlar Kuruluna güvensizlik oyu verilmesi halinde, Meclisin kararıyla seçimlerin yenilenmesine karar verilebilir.” Hükmü ele alınacaktır.

Madde notu: AK Parti başkanlık sistemi önerisi sebebiyle önceki maddelerde yer alan atfıyla yetinir. Başkanlık sisteminin hiçbir unsuru müzakere edilmemiştir.

Maddeye ilişkin AK Parti Önerisi

(1) Savaş sebebiyle seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Başkanlık seçimlerinin bir yıl ertelenmesine Meclis karar verebilir. Erteleme sebebi ortadan kalkmamışsa, aynı usule göre bu işlem tekrarlanabilir.

(CHP-MHP Önerisi) Kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verme

Madde 85- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, zorunlu ve ivedi durumlarla sınırlı olmak üzere üye tamsayısının salt çoğunluğu ile Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir. Ancak olağanüstü yönetim usulleri saklı kalmak üzere kişi hakları, siyasal haklar ve devletin olumsuz edimini gerektiren sosyal ve ekonomik haklar kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez.

(2) Yetki kanunu, çıkarılacak kanun hükmünde kararnamenin, amacını, kapsamını, ilkelerini, kullanma süresini ve yürürlükten kaldırılacak kanun hükümlerini gösterir. Yetki kanunlarının süreleri uzatılarak kanun hükmünde kararname uygulamasına süreklilik ve yaygınlık kazandırılamaz.

(3) Kanun hükmünde kararnameler, kararnamede yayından sonraki bir tarih belirlenmemişse, Resmi Gazetede yayınlandıkları gün yürürlüğe girer ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur.

(4) Yayımlandıkları gün Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulmayan kararnameler bu tarihte; Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından görüşülmemiş kararnameler Meclise sunum tarihinden itibaren altı ayın sonunda ve Türkiye Büyük Millet Meclisince reddedilen kararnameler reddeden kararın Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte, yürürlükten kalkar. Değiştirilerek kabul edilen kararnamelerin değiştirilmiş hükümleri, bu değişikliklerin Resmî Gazetede yayımlandığı gün yürürlüğe girer.

(5) Cumhurbaşkanı yayımlanmasını uygun görmediği kanun hükmünde kararnameleri Bakanlar Kuruluna gerekçeleri ile birlikte yedi gün içinde geri gönderebilir. Bakanlar Kurulu geri gönderilen kanun hükmünde kararnameyi aynen kabul ederse, kararname üç gün içinde Cumhurbaşkanı tarafından yayımlanır. Cumhurbaşkanının geri göndermediği ya da yayımlamadığı kanun hükmünde kararnameler Bakanlar Kurulu tarafından yayımlanır.

(6) Bakanlar Kurulunun istifası, düşürülmesi veya yasama döneminin bitmesi, belli süre için verilmiş olan yetkinin sona ermesine sebep olmaz.

(7) Olağanüstü yönetim usullerinde Bakanlar Kurulunun kanun hükmünde kararname çıkarmasına ilişkin hükümler saklıdır.

Madde notu: BDP, kanun hükmünde kararnamelere karşıdır.

Madde notu: AK Parti, Başkanlık sistemi önerdiği için,  maddenin müzakeresine katılmamıştır

Not: “Devletin olumsuz edimi” kavramı yerine daha uygun bir ifade düşünülecektir.

(BDP Önerisi) Halk İnisiyatifi

Madde 86- (1) Seçmen kütüğüne kayıtlı üç yüz bin seçmenin imzasıyla halk yasa teklifi veya Anayasa değişikliği önerisi sunabilir. Bu yasa teklifi veya Anayasa değişikliği önerisi, uluslararası hukukla uyuşmazlık içinde olamaz, insan haklarının kazanımlarına aykırı hükümler taşıyamaz, temel hak ve özgürlükleri gerileten hükümler barındıramaz ve hukuki norm oluşturmanın temel koşullarını taşımak zorundadır. Bu koşullara aykırı yasa teklifleri yok hükmündedir.

(2) Halk inisiyatifinin yasa önerisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda üye tam sayısının salt çoğunluğuyla, Anayasa değişikliği önerisi ise üye tam sayısının üçte iki çoğunluğuyla kabul edilir.

(3) Halkın yasa teklifini destekleyenler, ilgili görüşmeler Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde yapılırken, temsili olarak görüşmelere katılır.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi halkın yasa teklifini kabul etmezse teklifi halkoyuna sunar. Teklif kabul edildiği takdirde yasalaşır.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim Yolları

Genel Olarak

Madde 87-  (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru, Meclis soruşturması ve rapor isteme yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır. Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme ile ilgili önergelerin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile cevaplandırılma, görüşme ve araştırma yöntemleri Meclis İçtüzüğü ile düzenlenir.

Madde notu: AK Parti hükümet sistemi önerisi Başkanlık sistemi olduğu için sadece bilgi edinme yolu olarak meclis araştırmasını öngörmektedir. Klasik parlamenter sistem önerilerini müzakere etmemektedir.

Soru

Madde 88- (1) Soru, Bakanlar Kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere Başbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.

(2) Soru önergesine süresinde cevap verilmemesi halinde, ilgili Bakan Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı tarafından Genel Kurul' da cevap vermeye davet edilir. Davet üzerine on beş gün içerisinde cevap verilmemesi halinde soru önergesi Resmi Gazete' de ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin resmi internet sitesinde yayınlanır. Önerge sahibi milletvekiline genel kurul da önergesi hakkında on dakikalık söz hakkı verilir

Madde notu: AK Parti hükümet sistemi önerisi Başkanlık sistemi olduğu için sadece bilgi edinme yolu olarak meclis araştırmasını öngörmektedir. Klasik parlamenter sistem önerilerini müzakere etmemektedir.

Meclis Araştırması

Madde 89- (1) Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir.

(2) Bir siyasi parti grubunun talebi üzerine Genel Kurul’da alınacak kararla araştırma komisyonu kurulabilir ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte birinin talebi halinde Meclis Araştırma Komisyonu kurulması zorunludur. (AK Parti bu fıkraya katılmamaktadır.)

(2) (AK Parti Önerisi)  Meclis araştırması ile ilgili önergenin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile araştırma usûlleri İçtüzük ile düzenlenir

(3) Meclis Araştırma Komisyonu kamu ve özel kuruluşlarda gerekli bilgi ve belgeleri isteyebilir, ilgilileri dinleyebilir. Kuruluş, kişi ve kurumlar komisyonun çağrısına uymakla yükümlüdür. (AK Parti bu fıkraya katılmamaktadır.)

(BDP Önerisi: Bir konunun yargıya intikal etmesi meclis araştırma komisyonu kurulmasına engel değildir.)

(4) (BDP Önerisi: Meclis araştırma komisyonun talebine karşılık ticari sır ve devlet sırrı gerekçe gösterilemez.)

Not: (CHP-MHP: Ticari sır ve devlet sırrı kavramlarına teknik, objektif ve somut ölçütler getirilmeli, aksi yaklaşımlarla araştırma komisyonu çalışmaları engellenmemelidir.)

Gensoru

Madde 90- (1) Gensoru önergesi, bir siyasal parti grubu adına veya en az yirmi (BDP Önerisi: on) milletvekilinin imzasıyla verilir.

(2) Gensoru önergesi, verilişinden sonraki üç gün içinde bastırılarak üyelere dağıtılır; dağıtılmasından itibaren on gün içinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür. Bu görüşmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasal parti grupları adına birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adına Başbakan veya bir bakan konuşabilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte biri tarafından verilen gensoru önergesinin gündeme alınması zorunludur.

(3) Gündeme alma kararıyla birlikte, gensorunun görüşülme günü de belli edilir; ancak gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararının verildiği tarihten başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz.

(4) Gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin veya grupların verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya Bakanlar Kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır.

(5) Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur; oylamada yalnız güvensizlik oyları sayılır.

(6) Bakanlar Kurulu’na karşı verilecek güvensizlik önergesinde başbakan adayının ismi yer alır. Bakanlar Kurulu’nun üye tam sayısının salt çoğunluğunun oyu ile düşürülmesi durumunda Cumhurbaşkanı önergede ismi geçen milletvekilini başbakan olarak atar.

Madde notu: AK Parti hükümet sistemi önerisi Başkanlık sistemi olduğu için sadece bilgi edinme yolu olarak meclis araştırmasını öngörmektedir. Klasik parlamenter sistem önerilerini müzakere etmemektedir.

Meclis Soruşturması

Madde 91-  (1) Başbakan veya bakanlar hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve gizli oyla karara bağlar. (CHP-MHP Önerisi: Önergenin reddi halinde önergeyi verenler on beş gün içinde Anayasa Mahkemesi Başkanlığı’na itiraz dilekçesi verebilir. Karar tarihinden itibaren on beş gün içinde genel kurullarında kura usulüyle belirlenecek Anayasa Mahkemesi’nden bir,  Yargıtay ceza dairelerinden iki, Yargıtay hukuk dairelerinden bir, Danıştay’dan bir üyeden oluşan geçici inceleme kurulu bu itirazları inceler. Kurula Anayasa Mahkemesi’nden gelen üye başkanlık eder.)

(2) Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasal partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak on beş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, tarafsızlık ve gizlilik esasına göre çalışır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclise sunar. Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylık yeni ve kesin bir süre verilir. Bu süre içinde raporun Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına teslimi zorunludur.

(3) Rapor Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır, dağıtımından itibaren on gün içinde görüşülür ve gerek görüldüğü takdirde ilgilinin Yüce Divana sevkine karar verilir. Yüce Divana sevk kararı ancak üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla alınır. Yüce Divana sevk edilenler görevden düşer.

(4) Meclisteki siyasal parti gruplarında, Meclis soruşturması ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

Madde notu: AK Parti hükümet sistemi önerisi Başkanlık sistemi olduğu için sadece bilgi edinme yolu olarak meclis araştırmasını öngörmektedir. Klasik parlamenter sistem önerilerini müzakere etmemektedir.

Rapor İsteme

Madde 92- (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının onda biri ya da siyasi parti grupları, temel hak ve özgürlüklere ilişkin mevzuatın uygulanması ve sonuçları konusunda Bakanlar Kurulu’ndan rapor talep edebilir.

Türk Silahlı Kuvvetlerinin (BDP Önerisi: Silahlı Kuvvetlerin) yabancı ülkelere gönderilmesi ya da yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasına izin verilmesi hallerinde Bakanlar Kurulu silahlı kuvvetlerin durumu hakkında her iki ayda bir Meclise rapor sunar. Bu fıkrada belirtilen raporların Genel Kurulda görüşülme usulleri İçtüzükle düzenlenir.

Madde notu: AK Parti böyle bir denetim imkanının mevcut denetim araçlarınca karşılandığı görüşündedir. Bu nedenle maddenin gereksiz olduğu kanaatindedir.

Seçimlerin Genel Yönetim ve Denetimi

Madde 93- (1) Seçimler, yargı organının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.

(BDP Önerisi) Seçimler, halk oylaması ve halk inisiyatifi, şeffaflık, çoğulculuk ve adil yarışma esaslarına uygun olarak Meclisin ve yargının yönetim ve denetimi altında yapılır. Bu görev ve yetki Meclise ve Seçim Konseyi'ne aittir.

(2) (AK Parti Önerisi) Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Başkanlık, milletvekilliği ve mahalli idare yöneticiliği seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur.

 (CHP Önerisi) Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır. Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzluklar, şikayet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve seçim tutanaklarını kabul etme, seçimden sonra ortaya çıkan seçilme yeterliğine ilişkin eksiklikler dolayısıyla tutanağın iptaline karar verme, Cumhurbaşkanı seçiminin Cumhurbaşkanı Seçim Kurulu tarafından yapılması halinde buna ilişkin her türlü işlemi denetleme   görevi Yüksek Seçim Kurulunundur.

(MHP Önerisi) Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve milletvekillerinin seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur.

(BDP Önerisi) Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, düzen ve dürüstlük içinde yönetilmesi ve denetlenmesiyle ilgili işlemleri yapmak, seçim süresince ve seçim sonrasında şikâyet ve itirazları inceleme yetkisi Seçim Konseyi'ne aittir.

Madde notu: AK Parti başkanlık sistemi önerisi sebebiyle önceki maddelerde yer alan atfıyla yetinir. Başkanlık sisteminin hiçbir unsuru müzakere edilmemiştir.

(3) (AK Parti-BDP Önerisi) Yüksek Seçim Kurulu, onbir üyeden oluşur. Üyelerin üçü hukukçu öğretim üyeleri ve avukatlar arasından TBMM’nin üye tam sayısının beşte üç çoğunluğuyla seçilir. Üyelerin ikisi Yargıtay, ikisi Danıştayın kendi üyeleri arasından kura ile belirlenir. Üyelerden dördü son genel seçimde siyasi partilerin aldıkları oy oranı sıralamasına göre ilk dört parti tarafından seçilir. Üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkan vekili seçerler. Süresi bitenler bir kere daha seçilebilir.

(CHP Önerisi) Yüksek Seçim Kurulu on bir üyeden oluşur. Üyelerden dördü son genel seçimde siyasi partilerin aldıkları oy oranı sıralamasına göre ilk dört parti, ikisi Yargıtay, ikisi Danıştay Genel Kurullarınca kendi üyeleri arasından kura ile belirlenir. Bir üye hukukçu öğretim üyeleri arasından Üniversitelerarası Kurul tarafından; bir üye avukatlar arasından Türkiye Barolar Birliği tarafından; bir üye de seçim işlerinde uzman hakimler arasından Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu tarafından seçilir. Yüksek Seçim Kurulu üyeleri, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve iki başkanvekili seçerler.  Yüksek Seçim Kurulu üyeleri resmi ya da özel başka bir görev yapamazlar.

(MHP Önerisi) Yüksek Seçim Kurulu, 11 üyeden oluşur. Üyelerden dördü son milletvekili veya il genel meclisi seçimlerinde en çok oyu alan ilk dört partinin bildireceği birer asil birer yedek üye ile Yargıtay'dan dört Danıştay'dan üç üye olmak üzere kendi üyesi olan adaylar arasından genel kurulları huzurunda kur'a ile dört yıllığına seçilir.

Not: Yüksek Seçim Kuruluna seçilecek üyelerin menşei siyasi partiler ve yargı mensupları üzerinden anlaşma sağlandığı takdirde MHP, Kurulun üye sayısında, yedek üyelerin durumu ve çalışma esası hakkında esnek davranabilir.

YÜRÜTME

Cumhurbaşkanının  Nitelikleri ve Tarafsızlığı

Madde 94- (1) Cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip, (MHP-CHP Önerisi) yükseköğrenim görmüş (BDP yükseköğrenim şartı öngörmemektedir.), (CHP-BDP Önerisi) Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları (MHP Önerisi: Türk vatandaşları) arasından (CHP-MHP Önerisi) yedi yıl (BDP Önerisi: beş yıl) için bir defaya mahsus olmak üzere (CHP-MHP Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi (BDP Önerisi: halk) tarafından seçilir. (BDP Önerisi: Cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazla iki kez Cumhurbaşkanı seçilebilir. Kimse arka arkaya iki defa Cumhurbaşkanı seçilemez.)

(2) (CHP-MHP Önerisi) Cumhurbaşkanlığına Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından veya Meclis dışından aday gösterilebilmesi; Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının yüzde onunun yazılı teklifi ile mümkündür. (MHP Önerisi: En son yapılan milletvekili genel seçimlerinde geçerli oylar toplamı birlikte hesaplandığında yüzde onu geçen siyasi partilerin birlikte ortak aday bildirmesi ile en son yapılan milletvekili genel seçimlerinde kayıtlı seçmen sayısının %2’sinin aday göstermek üzere İlçe Seçim Kurullarına başvurusu ile mümkündür. (BDP Önerisi: Cumhurbaşkanlığına on milletvekilinin yazılı teklifi ile veya en az yüzbin seçmen tarafından aday gösterilir.)

(3) (CHP-BDP Önerisi) Cumhurbaşkanı bütün görev ve yetkilerini yerine getirirken tarafsızdır. Cumhurbaşkanı seçilenin partisi ile ilişiği kesilir ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erer.

(4) (BDP Önerisi) Cumhurbaşkanlığına aday olan başbakan ve bakanlar kurulu üyeleri istifa eder, seçilmemeleri halinde görevlerine dönemezler. Bu kapsama giren diğer kamu görevleri yasayla belirlenir.

 (5) (BDP Önerisi) Cumhurbaşkanlığının görev ve yetkileri anayasada sayma yoluyla belirlenir.

(6) (BDP Önerisi) Adaylar seçimden önce mal bildiriminde bulunur ve bildirim Resmi Gazetede yayınlanır. Adayların aldığı bağış ve yardımlar, şeffaflık ve dürüstlük ilkesine göre Seçim Konseyi ile Sayıştay tarafından denetlenir.

(7) (BDP Önerisi) Haklarında dokunulmazlık kapsamı dışındaki suçlar nedeniyle fezleke bulunan milletvekilleri ve bakanlar bu davaların sonucu kesinleşmeden aday olamaz.

(8) (BDP Önerisi) Cumhurbaşkanlığı seçimi ve adaylığı ile ilgili diğer hususlar kanunla düzenlenir.

(AK Parti Önerisi) (Başkanın Seçilme Yeterliliği ve Adaylık)

(1) Başkan, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim yapmış ve milletvekili seçilme yeterliliğine sahip vatandaşlar arasından, halk tarafından seçilir.

(2)            Başkanın görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazla iki defa Başkan seçilebilir.

(3)            Başkanlığa son genel seçimde en az yüzde beş oranında oy almış olan siyasi partiler ile en az yüzbin seçmen aday gösterebilir.

(4)            Başkan seçilen milletvekilinin Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erer.

Cumhurbaşkanının (AK Parti: Başkanın) Seçimi

Madde 95- (1) (CHP-MHP Önerisi) Cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasından otuz gün önce ya da cumhurbaşkanlığı makamının boşalmasından on gün sonra cumhurbaşkanlığı seçimine başlanır ve seçime başlama tarihinden itibaren yirmi gün içinde seçim sonuçlandırılır. Bu sürenin ilk on gününde adaylar Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanına bildirilir. Kalan yirmi günde seçim tamamlanır.

(BDP Önerisi) Cumhurbaşkanı seçimi, Cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasından önceki altmış gün içinde; makamın herhangi bir sebeple boşalması halinde ise boşalmayı takip eden altmış gün içinde tamamlanır.

(BDP Önerisi) Cumhurbaşkanlığı Seçim Konseyi’nin yönetimi ve denetimi altında şeffaflık, dürüstlük, eşitlik ve adil yarışma ilkelerine göre yapılır.

(2) (CHP Önerisi) Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından. üye tamsayısının üçte ikisi ile seçilir. Kırk sekiz saat ara ile yapılacak üç oylama sonucunda hiçbir aday bu çoğunluğu sağlayamazsa hemen Cumhurbaşkanını Seçim Kurulu oluşturulur. Kurulun üye sayısı Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının iki katıdır. Cumhurbaşkanını Seçim Kurulu Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri ile her ilin il genel meclisi üyelerinden oluşur. Her il, kurulda nüfusu oranında ve en az bir temsilciyle temsil edilir. Cumhurbaşkanı Seçim Kurulunun kuruluşuna ve seçime ilişkin usul ve esaslar kanunda gösterilir. Cumhurbaşkanını Seçim Kurulu, Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılan son oylamada en çok oy almış iki aday arasından üye tamsayısının salt çoğunluğuyla cumhurbaşkanını seçer.

(MHP Önerisi) En az iki gün ara ile yapılacak oylamaların ilk ikisinde üye tamsayısının üçte iki çoğunluk oyu sağlanamazsa üçüncü oylamaya geçilir, üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğunu sağlayan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur. Bu oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu sağlanamadığı takdirde üçüncü oylamada en çok oy almış bulunan iki aday arasında dördüncü oylama yapılır, Bu oylamada da üye tamsayısının salt çoğunluğu ile Cumhurbaşkanı seçilemediği takdirde Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri derhal yenilenir. 

(BDP Önerisi) Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur. İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday katılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur.

(3) Seçilen cumhurbaşkanı göreve başlayıncaya kadar görev süresi dolan cumhurbaşkanının görevi devam eder.

(4) (BDP Önerisi) Genel seçimlerin yapıldığı tarihten doksan gün önce ve sonra cumhurbaşkanlığı seçimi yapılmaz. Bu durumda süresi dolan cumhurbaşkanının görev süresi yeterli süre için kendiliğinden uzar.

(5) (BDP Önerisi) Herhangi bir adayın ölümü ya da cumhurbaşkanlığı görevine yerine getirmesine engel hali ortaya çıkarsa, seçim süreci yasanın belirleyeceği koşullarda yeniden başlar.

(AK Parti Madde Önerisi) (1) Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday Başkan seçilmiş olur. İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday katılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday Başkan seçilmiş olur.

(2) İkinci oylamaya katılmaya hak kazanan adaylardan birinin herhangi bir nedenle seçime katılmaması halinde; ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi suretiyle yapılır. İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu oylama referandum şeklinde yapılır. Aday, geçerli oyların çoğunluğunu aldığı takdirde Başkan seçilmiş olur.

İDARE ve KAMU HİZMETLERİ

İdarenin Esasları

Madde 96- (1) İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür  (BDP, bu ifadeye katılmamaktadır.) ve kanunla düzenlenir.

(2)  İdarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim (BDP Önerisi: demokratik yerinden yönetim) esaslarına dayanır.

(3)  Kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulur.

(4)  (CHP-MHP Önerisi) İdari işlemlerde (AK Parti-BDP Önerisi): İdarenin her türlü faaliyetlerinde) şeffaflık ve hesap verebilirlik esastır.  (AK Parti-BDP Önerisi: bunlara ilaveten “ayrımcılık yasağı”) (BDP Önerisi: eşitlik, katılımcılık)  İdare, işlemlerinde gerekçe göstermek ve işlemlerine karşı başvurulacak kanun yollarını belirtmek zorundadır. (AK Parti, son cümlenin bilgi edinme ve başvuru hakkı maddesinde daha önce yazılan fıkra hükmü ile karşılaştırılması gerektiğini düşünmektedir.)

(5)  (BDP-CHP Önerisi) İdarenin organlarının oluşumunda cinsiyet eşitliği ilkesi esas alınır.

(6)  (CHP-MHP Önerisi) Kanunda belirtilen zorunlu haller dışında, idarenin elindeki bilgi ve belgeler ilgili herkese açıktır. Hak arama özgürlüğünü sınırlayacak nitelikte gizlilik kaydı konulamaz. (AK Parti, temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması sistematiğinin sorun için yeterli olduğu kanısındadır.)

Not: 6. fıkra hükmü ileride yeniden ele alınacaktır.

Gerekçe notu: Yerinden yönetim kavramı idari yerinden yönetim olarak anlaşılmalıdır. (BDP bu gerekçe notuna katılmamaktadır.)

Yönetmelik

Madde 97- (1) Başbakanlık, (AK Parti, sistem önerisi sebebiyle katılmamaktadır.) bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilir.

(2) (AK Parti-MHP Önerisi) Resmi gazetede yayınlanacak yönetmelikler  kanunda belirtilir. (CHP Önerisi: Yönetmelikler resmi gazetede yayımlanır.)

(BDP Madde Önerisi)

Kamu İdaresinin Düzenleme Yetkisi

Madde- (1) Kamu idareleri ve kamu tüzel kişileri, kendi görev alanlarına giren kanunların uygulanmasını sağlamak amacıyla ve bunlara aykırı olmamak kaydıyla düzenleyici işlemler yapabilirler. Bu düzenleyici işlemlerden hangilerinin Resmi Gazetede yayınlanacağı kanunla düzenlenir.

Yargı denetimi

Madde 98- (1) İdarenin hiç bir eylem ve işlemi yargı denetimi dışında bırakılamaz. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinde, bunlardan doğan uyuşmazlıkların millî veya milletlerarası tahkim yoluyla çözülmesi öngörülebilir. Milletlerarası tahkime, ancak yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilir.

(2) Yargı yetkisi, idarî işlem ve eylemlerin yalnızca hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. (AK Parti-BDP Önerisi: bu cümleye “hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz.” İbaresi ilave edilmelidir.) Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez. (CHP, bu fıkranın Anayasada yer almaması gerektiğini düşünmektedir.)

(2) (CHP Önerisi) Bireysel idari işlemlere karşı açılacak davalarda süre yazılı bildirim tarihini; düzenleyici işlemlere karşı açılacak davalara karşı süre düzenleyici idari işlemin usulüne uygun olarak yayımlanacağı ya da ilan edileceği tarihi izleyen günden itibaren işlemeye başlar.

(3) İdarî işlemin uygulanması halinde telafisi güç zararın doğması ve (CHP Önerisi: ya da) idarî işlemin (CHP Önerisi: açıkça)  hukuka aykırılığı konusunda kuvvetli belirtilerin bulunması şartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda, gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmasına karar verilebilir. (AK Parti Önerisi) Millî güvenlik, kamu düzeni, kamu yararı, genel sağlık nedenleri ile ve ayrıca olağanüstü hallerde olağanüstü halin ilanına sebep olan konularla ilgili yürütmenin durdurulması kararı verilmesi kanunla sınırlanabilir.

(4) (AK Parti Önerisi) İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür. Kanun bu zararlar konusunda adli yargı yolu dahil farklı hukuki rejimler öngörülebilir. Çalışanların kusurlarından doğan tazminat davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine açılabilir.

Merkezi İdare

Madde 99- (1) Türkiye, merkezî idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayırılır.

(2) İllerin idaresi, yetki genişliği esasına dayanır.

(3) (AK Parti Önerisi: Kamu hizmetlerinin) (CHP Önerisi: Belli kamu hizmetlerinin) (MHP Önerisi: belli bir kamu hizmetinin) görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla, birden çok ili içine alan merkezî idare teşkilâtı kurulabilir. Bu teşkilâtın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.

(BDP Madde Önerisi)

Merkezi Kamu İdaresi

Madde- (1) Türkiye, merkezi idare kuruluşu bakımından; ekonomik şartlarına, sosyal ve kültürel özelliklerine, coğrafya durumuna ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre bölgelere, bölgeler illere, iller de diğer kademeli birimlere ayrılır.

(2) Bölgelerin ve illerin idaresi yetki genişliği esasına dayanır.

(3) Merkezi kamu idaresi tarafından yürütülecek görev ve hizmetler şunlardır:

a)   Adalet, ulusal savunma, ulusal güvenlik ve dış ilişkilere dair görev ve hizmetler.

b)   Maliye, hazine, dış ticaret, gümrük hizmetleri ile piyasalara ilişkin düzenleme görev ve hizmetleri.

c)   Mali kaynakların kullanımı konusunda bölge kamu idarelerine mali özerklik esasları uygulanır.

d)   Ulusal düzeyde ekonomik, sosyal ve fizikî plânları hazırlamaya, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarını gidermeye yönelik program ve projelerin uygulanmasını sağlamaya ilişkin görev ve hizmetler.

e) Kanunlarla münhasıran merkezî idare tarafından yerine getirilmesi öngörülen ulusal nitelikli diğer görev ve hizmetler.

Yerel Yönetimler

Madde 100- (1) Yerel yönetimler, (CHP-MHP Önerisi: il, belediye ve köy halkının) (AK Parti Önerisi: yöre halkının) yerel ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere, kuruluş esasları ile görev ve yetkileri kanunla düzenlenen ve genel karar organları seçimle belirlenen kamu tüzel kişileridir. Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri de getirebilir.

(2) (AK Parti Önerisi) Yerel yönetimlerin kuruluşu, görevleri, yetkileri, karar organlarının seçim usul ve esasları ile görev ve yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. Yerel yönetimler kanunda belirtilen ve münhasıran başka bir kamu idaresine verilmeyen kamu hizmetlerini yerine getirmeye yetkilidir.

(CHP-MHP Önerisi) Yerel yönetimler; idarenin bütünlüğüne, hizmetin vatandaşa en yakın yönetim birimi tarafından hizmet gereklerine en uygun biçimde görülmesi amacıyla kurulur. Yerel yönetimler, idari yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunun koyduğu esaslar çerçevesinde, hizmetleri kendi sorumlulukları altında yerine getirir. Yerel yönetimlerin, merkezi yönetimle karşılıklı bağ ve ilgileri ile kendi aralarında kuracakları birlikler yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.

(3) Yerel yönetimlerin seçimleri (CHP Önerisi: başta cinsiyetler arası eşit temsil ve katılım ilkesi göz önünde tutulmak üzere), Anayasanın....maddelerinde belirtilen esaslara göre beş yılda bir yapılır. Ancak, milletvekili genel (CHP-MHP Önerisi: veya ara) seçiminden önceki veya sonraki bir yıl içinde yapılması gereken yerel seçimler milletvekili genel seçimleriyle birlikte yapılır. Savaş sebebiyle yerel seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla seçimlerin bir yıl ertelenmesine karar verebilir. Erteleme sebebi ortadan kalkmamışsa, aynı usule göre bu işlem tekrarlanabilir.

Not: Seçme ve seçilmeye ilişkin temel düzenlemelerdeki esaslara uygun olmak üzere; yürürlükteki anayasanın 67 ve 76. Maddelerine karşılık gelecek maddeler, 3. Fıkradaki “…maddedeki” ifadesinin yerine geçmek üzere değerlendirilecektir.

(4) Yerel yönetim seçimleri yargı organının yönetim ve denetimi altında yapılır. (AK Parti-MHP Önerisi: Yerel yönetimlerin seçilmiş organlarının organlık sıfatının veya bu organlara üyeliğin kaybı ancak yargı kararı ile olur.)

(CHP Önerisi: Seçimle oluşan yerel yönetim organlarının bu sıfatlarının kazanılması ve kaybedilmesine ilişkin uyuşmazlıkların çözümü ancak yargı kararı ile olur.)

(5) Görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya kovuşturma açılan yerel yönetim organları veya bu organların üyelerini (CHP Önerisi: görevden uzaklaştırılmalarına, İçişleri Bakanlığı'nın talebi üzerine, kanunla belirtilen idari yargı merci tarafından en geç 15 gün içinde karar verilir.) İçişleri Bakanı geçici bir tedbir olarak, (AK Parti Önerisi: kesin hükme kadar uzaklaştırabilir.) (MHP Önerisi: tekrarlanmamak şartıyla en çok iki ay görevinden uzaklaştırabilir.) 

(6) (CHP Önerisi) Yerel yönetimlerin sınırlarında, ancak bunların halkoylaması ya da başka yollarla görüşü alınmak koşuluyla değişiklik yapılabilir.

(7) (CHP Önerisi) Yerel yönetimleri doğrudan ilgilendiren bütün konulara ilişkin planlama ve karar alma süreçlerinde yerel yönetimlere danışılması ilkesi esastır.

(8) (AK Parti-MHP Önerisi) Merkezi idare, yerel yönetimler üzerinde, idarenin bütünlüğü ile hizmetlerin sunulmasında verim ve uyumun sağlanması amacıyla kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine sahiptir.

(CHP Önerisi) Merkezi idare, kamu yararına aykırı olduğu açıkça görülen ve hemen önlem alınmaması halinde telafisi mümkün olmayan bir zararın doğması durumunda yerel yönetimin işlem ve kararlarının geçici olarak uygulanmasını durdurabilir. Merkezi İdarenin bu kararı 30 gün içinde kanunda gösterilen idari yargı merciinin onayına sunulur. İdari yargı mercii buna ilişkin kararını 6 ay içinde açıklar. İdari yargı merciine süresi içinde başvurulmaması ya da idari yargı merciin 6 ay içinde kararını açıklamaması durumunda merkezi idarenin kararı kendiliğinden kalkar.

(9) (AK Parti-MHP Önerisi) Mahallî idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır (AK Parti Önerisi: ve bu amaçla gerekli düzenlemeler yapılır.)

(CHP Önerisi) Devlet, yerel yönetimlere, yerel yönetim olmanın gerektirdiği asgari görevleri yerine getirebilmesi amacıyla yeterince gelir kaynağı sağlamakla yükümlüdür. Yerel yönetimler bu kaynakların nasıl kullanılacağı konusunda yetkilidir.

Yerel yönetimlerin gelir kaynakları saydamlık ilkesine göre sağlanır. Buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(BDP Madde Önerisi)

Yerel Kamu İdareleri

Madde- (1) Yerel kamu idareleri; bölge, il ve diğer kademeli birimler halkının ortak yerel ihtiyaçlarını karşılamak üzere oluşturulan ve genel karar organları halk tarafından seçilen kamu tüzel kişileridir.

(2) Yerel kamu idarelerin seçimleri, dört yılda bir yapılır.

(3) Yerel kamu idarelerin seçilmiş organlarının organlık sıfatını kazanma ve kaybetmeleri konusundaki denetim, ancak yargı yolu ile olur.

(4) Yerel kamu idareleriyle ilgili kanunlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının salt çoğunluğuyla çıkartılır.

(5) Yerel kamu idarelerin kuruluşuna, görev ve yetkilerine, karar organlarının seçimlerine, kendi aralarında birlik kurmalarına ve kendi aralarındaki görev, yetki ve gelir bölüşümüne, merkezi kamu idaresi ile aralarındaki ilişkilere, uluslararası kuruluşlarla ilişkilerine ve uluslararası yerel yönetim kuruluşlarına üyeliklerine dair usul ve esaslar demokratik yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri öngörebilir.

(BDP Önerisi) Bölgesel Kamu idaresi

Madde- (1) Bölgesel özerk kamu yönetimlerinin sınırları, tarihi, kültürel, sosyolojik, coğrafi ve ekonomik özellikler dikkate alınarak kanunla düzenlenir.

(2) Bölgesel Kamu İdaresi; Bölge Meclisi ve Bölge Başkanlığından oluşur.

(3) Bölge Meclisi, o bölge sınırları içerisindeki illerin toplam milletvekili sayısının 3 katı kadar üyeden oluşur.

(4) Bölge Meclisi üyeleri; üyelikle bağdaşmayan işler, yasama sorumsuzluğu, yasama dokunulmazlığı, milletvekilliğin düşmesi ile ödenek ve yolluklara dair hususlarda TBMM üyelerine ilişkin öngörülen hükümlere tabidirler.

(5) Bölge Meclisi, anayasa ve kanunlar tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine ve başka bir kamu idaresine bırakılmayan yetkiler ile ortak yetkiler dışında kalan bütün yetkileri münhasıran kullanır. Bölge Meclisi, kanuni düzenleme yapma ve karar alma yetkisine sahiptir. Mali özerklik çerçevesinde merkezi bütçeden aktarılan kaynaklar ile yerel mali kaynakların bütçesini yapma yetkisine sahiptir.

(6) Bölge Başkanlığı, Bölge Başkanı ve Bölge Yürütme Kurulu'ndan oluşur. Bölge Başkanı, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip vatandaşlar arasından, halk tarafından seçilir. Bölge Başkanı, Bölge Meclisi tarafından kabul edilen kanun ve kararları yürütmekle görevlidir. Bölge Başkanı, bu görevi yerine getirirken kendisine yardımcı olacak Bölge Yürütme Kurulu üyelerini Meclis üyeleri arasından ve Meclis dışından atar, gerektiğinde görevden alır. Bölge Başkanı tarafından atanan Yürütme Kurulu atamadan sonraki ilk oturumda Bölge Meclisinin güvenoyuna sunulur. Bölge Yürütme Kurulu üye sayısı Bölge Meclisi üye sayısının 2/5'inden fazla olamaz.

(7) Bölge Kamu İdaresi yetki ve görevlerini, ülkenin bütünlüğü ile illerin ve diğer kademeli birimlerin yetkilerine saygı çerçevesinde kullanmakla yükümlüdür.

(BDP Önerisi) İki Meclise Üyelik Yasağı

(1) Bölge Meclisi üyeleri aynı zamanda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi olamazlar.

(BDP Önerisi) Yerel Kamu İdarelerinin Denetimi

(1) Bölge Meclisi tarafından çıkarılan kanunların ve alınan kararların Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesine iptal davası açabilme yetkisi, Cumhurbaşkanına ve Bölge Meclisinde grubu bulunan siyasi partilere aittir.

(2) Bölge mülki idare amiri ve menfaati ihlal edilen herkes, Anayasaya ve kanunlara aykırı gördüğü Bölge Başkanlığının kararlarına, işlemlerine ve eylemlerine karşı kanunda gösterilen süreler içerisinde idari yargı yoluna başvurabilir.

(AK Parti Önerisi: Çalışanlar) (CHP-MHP Önerisi: Memurlar ve Diğer Kamu Görevlileri) (BDP Önerisi: Kamu Çalışanları) İle İlgili Hükümler

Madde 101- (1) (AK Parti Önerisi) Devletin ve diğer kamu tüzelkişilerinin yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği görevler çalışanlar eliyle yürütülür. Kamu hizmetlerinin hizmet alımı yoluyla karşılanacağı haller kanunla düzenlenir.

(CHP-MHP Önerisi) Devletin, kamu iktisadi teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzel kişilerinin genel idare esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği asli ve sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.

(BDP Önerisi) Kamu idarelerinin yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği görevler, kamu personeli eliyle görülür.

(2) (AK Parti: Çalışanların) (CHP-MHP Önerisi: Memurların ve diğer kamu görevlilerinin) (BDP Önerisi: Kamu çalışanlarının) (CHP-MHP Önerisi: atanmaları) nitelikleri, (AK Parti Önerisi: istihdam tipleri) meslekte yükselmeleri, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri ile üst kademe yöneticilerinin yetiştirilmesine ilişkin usul ve esaslar liyakat ve (CHP-MHP Önerisi: kıdem, hizmetin gerekleri) esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir. Ancak, malî ve sosyal haklara ilişkin toplu sözleşme hükümleri saklıdır.

(3) (AK Parti Önerisi: Çalışanlar) (CHP-MHP Önerisi: Memurlar ve diğer kamu görevlileri) (BDP Önerisi: Kamu çalışanları) Anayasaya ve kanunlara uygun olarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler. (CHP-BDP Önerisi) Görevlerini yerine getirirken, kişiler arasında inanç ve düşüncelerinden ötürü herhangi bir ayrım yapamazlar.

(4) (AK Parti Önerisi: Çalışanlara) (CHP-MHP Önerisi: Memurlar ve diğer kamu görevlilerine) (BDP Önerisi: Kamu çalışanlarına) görevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen suçlar hakkında ceza soruşturması açılması, ancak kanunda belirtilen hallerde idarî merciin iznine bağlıdır. (CHP-BDP Önerisi) Öldürme, kasten yaralama, işkence ve kötü muamele suçlarından dolayı soruşturma açılması hiçbir şekilde izne tabi tutulamaz.

(5) (CHP-MHP Önerisi: Memurlar ve diğer kamu görevlileri) (BDP Önerisi: Kamu çalışanları)  ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve bunların üst kuruluşları mensuplarına savunma hakkı tanınmadıkça disiplin cezası verilemez; disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz. (AK Parti, bu hükmün içeriğine katılmakla birlikte, hükmü Anayasa sorunu olarak görmemektedir.)

(6) (CHP-MHP Önerisi) (MHP Önerisi: Türk) Silahlı Kuvvetler mensupları hakkındaki disipline ilişkin hükümler saklıdır. (AK Parti, bu hükmün içeriğine katılmakla birlikte, hükmü Anayasa sorunu olarak görmemektedir.)

(7) (AK Parti Önerisi) Müsteşar, vali ve genel müdürlerin görev süresi Başkanın görevinin sona ermesi ile kendiliğinden sona erer.

Madde notu: AK Parti’nin 7 nolu fıkrası, yürütme organına ilişkin maddelerin müzakeresinin ertelenmesi ilkesi çerçevesinde müzakere edilmemiştir.

Kanunsuz Emir

Madde 102- (1) (AK Parti Önerisi: Çalışanlar) (CHP-MHP Önerisi: Memurlar ve Diğer Kamu Görevlileri) (BDP Önerisi: Kamu Çalışanları) üstünden aldığı emri, kanuna (CHP-BDP Önerisi: yönetmelik, tüzük veya Anayasa hükümlerine) aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Ancak, üstü (CHP-BDP Önerisi: emrinde ısrar eder ve) bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu hâlde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.

(2) Konusu (BDP Önerisi: ulusal ya da uluslararası hukuka göre) suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulmaz.

(3) (MHP Önerisi) Askeri hizmetlerin görülmesine ilişkin haller ile ivedi hallerde kamu düzeninin ve kamu güvenliğinin korunması amacıyla kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.

Diyanet İşleri Başkanlığı

Madde 103- (1) (AK Parti Önerisi) Kamu tüzelkişiliğine sahip Diyanet İşleri Başkanlığı, siyasi tarafsızlık ilkesi doğrultusunda, kanunda gösterilen görevleri yerine getirir.

(CHP Önerisi) Diyanet İşleri Başkanlığı genel idare teşkilatı içinde yer alır. Din ve inanç özgürlüğünün Anayasada belirtilen esasları çerçevesinde ve laiklik ilkesi doğrultusunda, toplumdaki din ve mezhep çeşitliliğini gözetmek koşuluyla kanunda sayılı görevleri yerine getirir.

(MHP Önerisi) Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik ve siyasi tarafsızlık ilkeleri doğrultusunda, kanunda gösterilen görevleri yerine getirir.

Başkomutanlık ve Milli Savunma

Madde 104- (1) Başkomutanlık, Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevi şahsiyetine ait olup Cumhurbaşkanı (AK Parti: Başkan) tarafından temsil edilir.

(2) Milli savunmadan ve Silahlı Kuvvetlerin yurt savunmasına hazırlanmasından  (AK Parti Önerisi: Başkan sorumludur.) Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı, Bakanlar Kurulu sorumludur.

(3) Genelkurmay başkanı, silahlı kuvvetlerin komutanı olup Milli Savunma Bakanına bağlıdır.

(4) Genelkurmay başkanı, Milli Savunma Bakanının inhası ve Bakanlar kurulunun teklifi üzerine Cumhurbaşkanı tarafından atanır. (AK Parti, atamayla ilgili fıkranın bulunmasını gerekli görmemektedir.)

(5) (BDP Önerisi) Silahlı kuvvetler, barışı sağlamak, ülkeyi ve halkı korumakla yükümlüdür ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin sürekli denetimine tabiidir.  Silahlı kuvvetler mensupları,  siyasal konularda müdahalede bulunamaz.

(6) (BDP Önerisi) Güç kullanımının kurallarını belirleyen uluslararası hukuka aykırı ve insanlığa karşı suç işlemek sonucunu yaratacak emir verilemez. Halkların bir arada barış içinde yaşamalarını engellemek ve saldırı savaşı hazırlamak Anayasaya aykırıdır.

Not: 2. Fıkrada müzakere edilen “milli güvenliğin sağlanması” hususu Bakanlar Kurulunun/Başkanın görevleri arasında yer alacaktır. BDP bu öneriyi Bakanlar Kurulu başlığında değerlendirecektir.

Madde notu: (CHP) AK Parti’nin Başkanlık önerisindeki unsurların görüşülemediği yolunda diğer bazı maddelere konulan not bu maddede AK Parti’nin itirazı nedeniyle tekrarlanamamıştır.

(MHP) Müzakerelerin olumsuz etkilenmemesi ve zaman kaybının önlenmesi amacıyla daha önce alınan karara istinaden bazı maddelerde tekrarlanan “Başkanlık sistemi önerisiyle” ilgili not, AK Parti’nin itirazı sebebiyle yazılamamıştır.)

Olağanüstü Yönetim Usulleri

Madde 105- (1) Tabii ya da insan kaynaklı afet; tehlikeli salgın hastalıklar; ağır ekonomik bunalım; Anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması sebebiyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması hallerinde Bakanlar Kurulu (AK Parti Önerisi: Başkanın talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi), yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde süresi iki ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir.

(MHP Önerisi) MHP, Anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması sebebiyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması halinde Milli Güvenlik Kurulu’nun da görüşünün alınmasını önermektedir.

(2) Olağanüstü hal ilânına karar verilmesi durumunda, bu karar Resmî Gazetede yayınlanır ve hemen Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. (AK Parti, cümlenin “ve”den sonraki kısmına katılmamaktadır.) Meclis tatilde ise derhâl toplantıya çağrılır. Meclis, Bakanlar Kurulunun (AK Parti Önerisi: Başkanın) istemi üzerine her defasında iki ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir.

(3) Olağanüstü hallerde her türü için ayrı ayrı geçerli olmak üzere, Anayasanın 41. maddesi ile bu konuya ilişkin diğer ilkeler doğrultusunda temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması veya askıya alınması (BDP, “askıya alınma” ifadesine karşı çıkmaktadır); vatandaşlara getirilecek yükümlülükler; olağanüstü halde alınacak önlemlerin niteliği ve yürütülmesi; kamu görevlilerine verilecek yetkiler Olağanüstü Hal Kanununda (AK Parti-BDP Önerisi: kanunla) düzenlenir.

Not: “Kamu görevlisi” terimi ilgili maddede mutabakat sağlandığında yeniden gözden geçirilecektir.

(4) (AK Parti-BDP Önerisi) Savaş ya da savaşı gerektirecek bir durumun baş göstermesi halinde Başkanın (BDP Önerisi: Bakanlar Kurulu) talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi seferberlik ve savaş haline karar verebilir.

(CHP Önerisi) Savaş hali, seferberlik, yakın bir saldırı tehdidi, olağanüstü hal ilanını gerektiren hallerden daha vahim  şiddet hareketlerinin yaygınlaşması  nedenlerinden birine dayanarak Bakanlar Kurulu, süresi iki ayı aşmamak üzere yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde sıkıyönetim ilan edebilir. Bu karar, derhal Resmi Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplantı halinde değilse hemen toplantıya çağırılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlar Kurulunun istemiyle, her defasında iki ayı aşmamak üzere, süreyi uzatabilir veya sıkıyönetimi kaldırabilir. Savaş ve seferberlik hallerinde süre koşulu aranmaz.

(MHP Önerisi) Savaş hali, seferberlik ve yakın saldırı tehdidi hallerinde veya olağanüstü hal ilanını gerektiren hallerden daha vahim şiddet hareketlerinin yaygınlaşması veya ayaklanma olması veya ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması sebepleriyle, Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulunun da görüşünü aldıktan sonra, süresi dört ayı aşmamak üzere yurdun bir veya birden fazla ilinde veya bütününde sıkıyönetim ilan edebilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlar Kurulunun istemiyle, her defasında dört ayı aşmamak üzere, süreyi uzatabilir veya sıkıyönetimi kaldırabilir. Savaş ve seferberlik hallerinde süre koşulu aranmaz.

 (5) (CHP Önerisi) Sıkıyönetim halinde Anayasanın 41. maddesi ile bu konuya ilişkin diğer ilkeler doğrultusunda temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması veya askıya alınması vatandaşlara getirilecek yükümlülükler; sıkıyönetimde alınacak önlemlerin niteliği ve yürütülmesi; kamu görevlilerine verilecek yetkiler Sıkıyönetim Kanununda düzenlenir.

(6) (CHP Önerisi) Olağanüstü hal ve sıkıyönetim süresince Bakanlar Kurulu olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda Olağanüstü Hal Kanunu; sıkıyönetim halinin gerekli kıldığı konularda ise Sıkıyönetim Kanunu çerçevesinde ve söz konusu durumların gerektirdiği somut önlemleri belirtmek amacıyla kanun hükmünde kararnameler çıkarabilir. Bu kararnameler Resmi Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi bu kararnameleri öncelikle görüşür ve en geç 30 gün içinde aynen ya da değiştirerek onaylar ya da reddeder. Bu süre içinde Meclis tarafından karara bağlanmayan kararnameler yürürlükten kalkar. Bu kararnamelerin Meclis tarafından onaylanmasına ilişkin usul ve esaslar İçtüzükte gösterilir.

Olağanüstü hal ve sıkıyönetim kanun hükmünde kararnameleri ile bunların Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmasıyla kanunlaşmış olanları, ancak olağanüstü hal ve sıkıyönetim süresince ve usulüne göre olağanüstü hal ya da sıkıyönetimin ilan edildiği yerlerde uygulanır. Olağanüstü hal ya da sıkıyönetimin kalkmasıyla birlikte bu kararnameler ya da bunların Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanarak kanunlaşmış olanları kendiliğinden yürürlükten kalkar. Olağanüstü hal ve sıkıyönetim kanun hükmünde kararnameleriyle Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetim Kanunlarında değişiklik yapılamaz.

Anayasa Mahkemesi bu kararnamelerin Olağanüstü Hal ya da Sıkıyönetim Kanununa ve Anayasaya uygunluğunu öncelikle görüşür ve denetler.

(MHP Önerisi) Olağanüstü hal süresince, Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, kanun hükmünde kararnameler çıkarabilir. Bu kararnameler, Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur; bunların Meclisçe onaylanmasına ilişkin süre ve usul, İçtüzükte belirlenir.

Üniversiteler

Madde 106- (1) Üniversiteler, bilimsel ve akademik özgürlük, kurumsal ve akademik özerklik, (CHP-BDP Önerisi: mali özerklik) ilkelerine uygun olarak devlet tarafından kanunla kurulur. Münhasıran eğitim, kültür, bilim ve teknoloji alanına özgülenmiş yeterli kaynaklara sahip vakıflar, bilimsel özgürlük ilkesine uygun olarak kanunla belirlenmiş usul ve esaslar çerçevesinde kâr amacı gütmeyen üniversiteler kurabilir. (AK Parti Önerisi: İştigal konusu münhasıran yükseköğretime yönelik ve yeterli sermayeye sahip anonim şirketlerin üniversite kurmasına ilişkin şartlar kanunla düzenlenir.)

(2) Üniversiteler kamu tüzel kişiliğine sahiptir. (AK Parti, kamu tüzelkişiliğinin sadece devlet ve vakıf üniversitelerine verilmesi gerektiğini ifade etmektedir.)

(3) Üniversiteler, öğretim üyeleri ve diğer öğretim elemanları serbestçe her türlü (MHP, “her türlü” vurgusuna gerek görmemektedir.) araştırma, sanatsal üretim, yayın, açıklama ve öğretim faaliyetinde bulunabilirler. (MHP Önerisi: Ancak, bu hak, hiç kimseye devletin bağımsızlığı ile ülkenin ve milletin bölünmez bütünlüğü aleyhinde faaliyette bulunma serbestliği vermez.)

(4) Üniversite yönetim organları ile öğretim elemanları, üniversitelerin ve yetkili üst kurulların dışında kalan makamlarca (BDP Önerisi: üniversite dışındaki makamlarca) her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar.

(5) Öğretim üyelerinin unvanları, atama, yükselme ve emeklilikleri; öğretim elemanı yetiştirme; öğretim düzeyleri ve süreleri; yükseköğretime giriş; disiplin ve ceza işleri, malî işler, özlük hakları, öğrenimin ve öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve bilim ve teknolojinin evrensel gereklerine göre yürütülmesi, (AK Parti-MHP Önerisi: üniversitelere devletin sağladığı malî kaynakların kullanılması) kanunla düzenlenir.

(6) Türk Silahlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanun hükümlerine tabidir. (Bu fıkra yeniden görüşülecektir.)

(7) (CHP Önerisi) Devlet maliyesinden yükseköğretim kurumlarına ayrılacak pay ile diğer mali yardımların belirlenmesinde değerlendirme raporları esas alınır. Yükseköğretim Ulusal Değerlendirme Kurumunun kuruluşu ile görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.

Not: Üniversiteler başlıklı maddede MHP teklifi olarak yer alan Üniversitelerarası Kurul, bu kurula ve Yükseköğretim Düzenleme Kuruluna üye seçimi konusunda uzlaşmaya varıldığı takdirde teklifini gözden geçirebilir.

(8) (MHP Önerisi) Üniversitelerarası Kurul, her üniversitenin profesör unvanlı öğretim üyelerinin aday olanları arasından kura usulü ile belirlenen birer üyesinden ve üniversite rektörlerinden oluşur. Üniversitelerarası Kurulun başkanı, kurulun akademik unvan bakımından en kıdemli üyesidir. Kurul ayda en az bir defa toplanır.

Kurul, yükseköğrenim kurumlarını idari bakımdan denetlemek, yükseköğretim kurumları arasında eğitim, öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetlerinde koordinasyonu sağlamak, kurumların kanunda belirtilen amaç ve ilkeler doğrultusunda kurulmasını, geliştirilmesini ve üniversitelere tahsis edilen kaynakların etkili biçimde kullanılması için gerekli yönlendirmeyi sağlamak, öğretim elemanlarının yetiştirilmesi için gerekli tedbirlerin alınması hususunda tavsiyede bulunmak görevlerini yürütür.

Kurul bu görevleri yürütmek üzere aday olan kendi üyeleri arasından dört yıllık bir dönem için başkan hariç kura ile seçilecek 8 üyeden oluşan Yükseköğretim Düzenleme Kurulunu kurar. Üniversitelerarası kurul başkanı aynı zamanda Yükseköğretim Düzenleme Kuruluna da başkanlık eder.

Yükseköğretim Düzenleme Kurulu

Madde 107- (1) Yükseköğretim Düzenleme Kurulu, bilimsel ve akademik özgürlük, akademik ve kurumsal özerklik, şeffaflık, hesap verebilirlik ve katılımcılık ilkelerini esas alarak; ülkenin yükseköğretim ihtiyaçları konusunda planlama yapar ve görüş bildirir; yükseköğretim kurumları arasında eşgüdümü sağlar; yükseköğretim kurumlarıyla toplumun çeşitli kesimleri arasında işbirliğini teşvik eder ve niteliği artırıcı önlemler alır; üniversite, fakülte, yüksekokul ve enstitülerin kuruluşları ile programların açılması ve kapatılmasına ilişkin ölçütleri üniversitelerin görüşlerini alarak belirler ve yükseköğretimde değerlendirme ile görevli kurumun raporları çerçevesinde kararlar alır; yabancı yükseköğretim kurumlarından alınan diplomaların ve akademik unvanların denkliğini tanır; yeni üniversitelerin kurulması ile yükseköğretime ilişkin düzenlemeler konusunda görüş bildirir;  yükseköğretim kurumlarının öğretim elemanı kadroları ve öğrenci kontenjanları ile ilgili temel ölçütleri belirler; yükseköğretim kurumlarının faaliyetlerini değerlendirir ve gerekli tedbirleri alır.

(2) Kurul, yükseköğretim kurumlarının faaliyetlerini, yukarıdaki fıkradaki görevlerini yerine getirmek üzere planlar, düzenler ve denetler.

(3) Kurul, on beş üyeden oluşur. Kurulun dokuz üyesi, yükseköğretim kurumlarının kadrolarında bulunan öğretim elemanları tarafından profesör unvanına sahip öğretim üyeleri arasından (BDP, sadece profesör unvanı olanların seçilmesi usulüne karşıdır) seçilir. Öğretim elemanları tarafından yapılacak seçimlerde her öğretim elemanı bir adaya oy verir. Kurulun altı üyesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından üye tamsayısının beşte üçü ile seçilir. (MHP, Kurul üyelerinin seçimi konusuyla alakalı üniversiteler maddesindeki notta belirtilen kura yöntemini teklif etmektedir.)

(4) Kurulun teşkilatı, görevleri, yetkileri, çalışma esasları ve üyelerinin seçimine ilişkin diğer hususlar kanunla düzenlenir.

Not: Üyelerin seçim usulü hususu daha sonra tekrar ele alınacaktır.

Gerekçe notu: “Toplumun çeşitli kesimlerinden” sivil toplumun anlaşılacağı yazılacaktır.

Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları

Madde 108- (1) Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve üst kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanların müşterek ihtiyaçlarını karşılamak ve mesleğin etik kurallara uygun olarak sürdürülmesini sağlamak amacıyla kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından, yargı gözetimi ve denetimi altında (AK Parti Önerisi: her üyenin yalnızca bir adaya oy verebilme esasını da ihtiva eden) demokratik usullerle seçilen kamu tüzelkişilikleridir. (CHP Önerisi: Mali denetimleri kuruluş kanununda gösterilen usullere göre yapılır. Aynı meslek için birden fazla üst kuruluş kurulamaz ve meslek kuruluşlarının üst kuruluşlarına üyeliği zorunludur.)

(2) Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının seçilmiş organları yargı kararı olmaksızın (CHP-BDP Önerisi: geçici ve) sürekli olarak görevden uzaklaştırılmaz ve yerlerine yenileri seçimle gelir.

(3) (MHP Önerisi) Milli güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesinin önlenmesi yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, yetkili merci, meslek kuruluşlarını veya üst kuruluşlarını faaliyetten men edebilir. Bu karar, yirmi dört saat içerisinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde faaliyetten men kararı kendiliğinden yürürlükten kalkar.

(4) (CHP Önerisi) Mesleğin icra edilebilmesi için ilgili meslek kuruluşuna üyelik zorunludur.

(5) (CHP Önerisi) Mesleki ilkeleri düzenleme ve denetimleri yapma yetkisi meslek kuruluşlarına aittir. Meslek kuruluşlarının düzenleyici işlemleri çalışma ilkeleri ile üyelerinin hak ve yükümlülükleri demokratik ilkelere aykırı olamaz. Meslek kuruluşlarının üyeleri hakkında, mesleki faaliyetlerine ilişkin olarak ilgili meslek kuruluşu veya üst kuruluşu dışında herhangi bir merci tarafından disiplin soruşturması yapılamaz disiplin yaptırımı uygulanamaz. Disiplin soruşturmalarında suçlama açıkça ve yazılı olarak bildirilerek yazılı savunma hakkı verilir.

(6) (CHP-BDP Önerisi) Meslek kuruluşlarının, amaçlarını gerçekleştirmek ve kamuoyu oluşturmak için başka kişiler ya da örgütler ile işbirliğine gitmesi, toplantı ve gösteri düzenlemesi, hukuksal ve yargısal yollara başvurması kısıtlanamaz.

Kamu Denetçiliği

Madde 109- (1) Herkes kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.

(2) Kamu denetçiliği, Türkiye Büyük Millet Meclisi adına, idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler.

(3) Kamu Başdenetçisi Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından üye tamsayısının üçte ikisinin (AK Parti Önerisi: beşte üçünün) gizli oyuyla beş yıl için seçilir. Aynı kişi yeniden seçilemez. Kamu başdenetçisi (CHP-BDP Önerisi: liyakat ve insan hakları alanında iyi şöhrete sahip olan) adayları seçimden önce Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ilgili komisyon tarafından kamuya açık olarak dinlenir. Bu komisyon her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Genel Kurula sunar.

(4) (BDP Önerisi) Olağanüstü yönetim usullerinin uygulanması kamu denetçisinin çalışmasına engel olmaz.

(5) Kamu başdenetçisi yetki ve görevlerini tarafsızlık ve bağımsızlık içinde yerine getirir. Kamu başdenetçisi, göreviyle ilgili olarak yaptığı açıklamalardan ve işlemlerden dolayı görevi süresince sorgulanamaz, suçlanamaz, yargılanamaz ya da tutuklanamaz.

(6) Kamu başdenetçisi, temel hak ve özgürlükleri korumak amacıyla idareye yönelik şikayetleri araştırma ve inceleme; idareye önerilerde bulunma; taraflar arasında arabuluculuk yapma;  gereken hallerde savcılığa suç duyurusunda bulunma; kanunda belirtilen istisnai hallerde anayasa şikayeti başvurusunda bulunma yetkisine sahiptir.

(7) Kamu başdenetçisi her yasama yılının başında Türkiye Büyük Millet Meclisine kendi çalışmalarına ilişkin olarak yıllık rapor sunar.  (CHP-BDP Önerisi: Ayrıca kendisinin gerekli görmesi ya da Türkiye Büyük Millet Meclisinin talep etmesi halinde özel öneme sahip bir konu hakkında da ayrıca rapor hazırlayabilir.) (MHP Önerisi: Türkiye Büyük Millet Meclisinin talep ettiği konularda ayrıca rapor hazırlayabilir)

(8) Kamu Denetçiliğine ilişkin diğer hususlar Meclis içtüzüğü ve kanunda gösterilir.

Notlar: 1) 3. Fıkra hükmü İçtüzük Komisyonu’na iletilmek üzere Meclis Başkanına sunulacaktır.

2) AK Parti, bu maddenin ilk 2 fıkrası ile 3. fıkrasının ilk 2 cümlesi dışında kalan hükümleri içtüzük konusu olarak değerlendirmektedir.

Gerekçe notu: Kamu denetçiliğinin, “Kamu idaresinin her tür eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını, insan haklarına, ayrımcılık yasağına, hukuka ve hakkaniyete uygunluk açısından incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmak amacıyla” kurulacağı yazılacaktır.

(CHP Önerisi: Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar ve İdari Denetim Kurumları)/(MHP Önerisi: Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar)

Madde 110- (CHP Önerisi) (1) Belirli piyasa ve sektörlerin sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayacak ve geliştirecek düzenleme ve denetimleri yapmak üzere, kamu tüzel kişiliğine sahip düzenleyici ve denetleyici kurumlar kurulabilir.

(2) İdarelerin faaliyetlerini hukuka, temel hak ve özgürlüklere ve Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası insan hakları sözleşmelerine uygun şekilde yürütmesini ve düzenli ve verimli şekilde çalışmasını sağlayacak ve geliştirecek idari denetimleri yapmak üzere, kamu tüzel kişiliğine sahip idari denetim kurumları kurulabilir.

(3) Bu kurumlar idari ve mali özerkliğe ve görevlerinin gerektirdiği bağımsızlığa sahip olarak kanunla kurulurlar. Bunlara sağlanacak mali kaynaklara, düzenleme veya denetim yapacak personellerinin mesleki güvencelerine ve idari ve mali denetimlerine ilişkin düzenlemeler idari ve mali özerklik ilkesi ile bağımsızlık ilkesine uygun şekilde kanunla düzenlenir.

(MHP Önerisi) (1) Temel Hakların Korunması, idari faaliyetlerin temel hak ve özgürlüklere uygun yürütülmesi ve idarenin buna uygun olarak geliştirilmesinin sağlanması ile piyasa ekonomisinin sağlıklı şekilde işlemesini sağlayacak biçimde ekonominin duyarlı alanlarının sektörel ölçekte düzenlenmesi amacıyla merkezi yönetimin hiyerarşisi dışında düzenleyici ve denetleyici kurullar kanunla kurulabilir. Bu kurulların görevlerinin gereklerine uygun ölçüde bağımsızlığı ile idari ve mali özerkliğini sağlayıcı hükümler kanunda düzenlenir.

Notlar: 1) BDP, ileride bir mutabakata varıldığında madde önerilerine katılabileceğini beyan etmiştir.

2) AK Parti, düzenleme ve denetleme kurullarını temel hak ve özgürlükler ve diğer alanlardaki işleyiş noktasında iyi yönetimin temel koşulu olarak kabul eder, ancak sorunu anayasal değil, yasal düzey sorunu olarak ele alır.

Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu ve Kamuyla İlişkili Haber Ajansları

Madde 111- (1)  Kamu tüzelkişiliği olarak kurulan Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu, devletçe kurulan diğer radyo ve televizyon kurumları ile kamu tüzelkişilerinden yardım gören haber ajanslarının kuruluş ve çalışmaları özerklik ve yayında tarafsızlık ilkeleri çerçevesinde, kanunla düzenlenir. Bu kurumlar yayınlarında bilim, sanat, kültür, tarih ve haber alanlarını esas alır (BDP Önerisi: ve kültürel çoğulculuğun anadilinde yayınlarla korunmasını sağlar.) 

Not: AK Parti, hem Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumunun hem de Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun kanunla düzenlenebileceğini ifade etmektedir.

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

Madde 112- (1) Radyo ve televizyon faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek amacıyla kurulan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (CHP-BDP Önerisi: çoğulculuk) özerklik ve tarafsızlık ilkelerine bağlı olarak (BDP Önerisi: ve kültürel çoğulculuğun anadilinde yayınlarla korunmasını sağlayacak şekilde) çalışır.

Not: MHP, çoğulculuk ilkesini, ülke bütünlüğü aleyhine yorumlanabileceği kaygısıyla kabul etmemektedir.

(2) Kurul (CHP-BDP: cinsiyet eşitliği esas alınarak) on beş üyeden oluşur. Bu üyelerden dokuzu Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından, her siyasi parti grubuna en az bir üye düşecek şekilde güçleri oranında temsil edilmek üzere gösterecekleri adaylar arasından salt çoğunlukça seçilir. Altı üye, en az on yıl görsel ve işitsel medya alanında çalışan, biri hukukçu, diğerleri ilgili meslek örgütü mensupları arasından kurayla seçilir. (BDP Önerisi: Dört üyenin ikisi kadın ve engelli örgütleri tarafından belirlenir.)

(3) Radyo ve Televizyon Üst Kurulunun kuruluşu ve çalışması, görev ve yetkileri ile seçilmelerine ilişkin diğer hususlar basın özgürlüğünün etkili kullanımı ve kamuoyunun serbestçe oluşması esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir.

(4) (BDP Önerisi) Kurul, görsel ve işitsel yayın özgürlüğünü ortadan kaldıracak nitelikte kararlar alamaz.

Not: AK Parti, hem Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumunun hem de Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun kanunla düzenlenebileceğini ifade etmektedir.

YARGI

Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

Madde 113- (1) Hâkimler, görevlerinde bağımsız ve tarafsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka (BDP Önerisi: ulusal, uluslararası hukuka ve teamül kararlarına) uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verir.   Hâkimler mesleğin etik kurallarına uyarlar.

Not: MHP hukuka uygunluk kavramının Anayasa ve kanun gibi kavramları da kapsadığı gerekçesiyle bu kavramların fıkrada yer almasını gereksiz görmektedir.

Gerekçe notu: Bu fıkradaki tarafsız kelimesi hâkimlerin objektif ve sübjektif tarafsızlığını birlikte anlatır. Subjektif tarafsızlık gerekçede genişçe açıklanacaktır.

(2) Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere hiçbir şekilde emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.

(3) Devlet organları, mahkeme kararlarına uymak zorundadır. Bu organlar, mahkeme kararlarını değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.

(4) Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri (CHP-BDP Önerisi: yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesine uygun olarak) kanunla düzenlenir.

(5) (MHP Önerisi) Görülmekte olan bir davayı etkilemek amacıyla, münhasıran yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili yasama denetimi yollarına başvurulamaz.

(CHP Önerisi) Bir yargı merciinde görülmekte olan bir dava hakkında yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde soru sorulamaz, görüşme yapılamaz ve herhangi bir beyanda bulunulamaz.

(6) (AK Parti-BDP Önerisi) Disiplin mahkemeleri dışında kanunla askeri mahkemeler kurulamaz. (AK Parti Önerisi: Savaş halinde asker kişilerin görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli askeri mahkemeler kurulabilir.)

Avukatlık Mesleği ve Barolar

Madde 114- (1) Savunma yargının kurucu unsurlarındandır ve bağımsızdır.

(2) Avu­katlık, kamu hizmeti niteliğinde bir serbest meslektir. (CHP-BDP Önerisi: Yargı ve yönetim mercilerinde hak arama ve savunma için temsil, avukatlar aracılığıyla sağlanır. Avukatların görevlerinin gerektirdiği güvenceler kanunla düzenlenir.)

(3) Avukatlar üstlendikleri davalarda delil toplama yetkisine sahiptir. Buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(4) Yabancı avukatlık kuruluşları, karşılıklılık ilkesine bağlı olarak, ancak yabancı hukuk ve milletlerarası hukuk konularında danışmanlık hizmeti verebilirler.

(5) (CHP Önerisi: Avukatlık mesleğine kabul, mesleğe hazırlama, mesleğin yerine getirilme koşulları ve disiplin kurallarının saptanmaları konularında barolar ve Türkiye Barolar Birliği; sınav ve mesleki etik kurallarının saptanmaları konularında ise Türkiye Barolar Birliği yetkilidir.)

(5) (BDP Önerisi: Avukatlık mesleğine kabul, mesleğe hazırlama, mesleğin yerine getirilme koşulları ve disiplin konularında barolar yetkilidir.)

(6) Baroların seçimleri, yönetimleri ve çalışmaları demokratik ilkelere uygun olarak kanunla düzenlenir.  Baroların mali ve idari özerkliğini zedeleyecek biçimde denetim yapılamaz. 

(7) Barolar ve Türkiye Barolar Birliği’nin mali ve idari saydamlığına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

Not: 6. ve 7. fıkralar, Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları maddesinde düzenlendiği takdirde bu maddeden çıkarılacaktır.

Not: MHP, 6. ve 7. fıkraların ancak Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları maddesinde ele alınabileceğini düşünmektedir.

Not: AK Parti, Anayasada “savunma, yargının kurucu unsurudur ve bağımsızdır” biçiminde bir normun özellikle yargı bölümünde yer almasını gerekli ve yeterli görmektedir.

Hâkimlik mesleği ve teminatı

Madde 115- (1) Hâkimler azlolunamaz, kendileri istemedikçe altmış yedi yaşını bitirmeden emekli edilemez; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından mahrum bırakılamaz.

(2) Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlar veya görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar hakkında kanundaki istisnalar saklıdır. (MHP) Maddenin gramatik olarak meramını anlatmaktan uzaktır, meramı çerçevesinde düzeltilmesi gerekir.)

(3) Hâkimler yargı faaliyeti dışında resmi ve özel hiçbir görev alamazlar. (MHP) (Hâkimlerin Adalet Bakanlığı’nda görevlendirilmesi Anayasa hükmü ile engellenmemelidir.)

(4) Hâkimlerin nitelikleri, (MHP Önerisi: mesleğe kabul şartları) atanmaları, özlük hakları, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlarından dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk halleri ve meslek içi eğitimleri ile diğer özlük işleri yargı bağımsızlığı hâkimlik güvencesi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir.

(5) (BDP Önerisi) Hâkimler, mesleki ve sosyal çıkarlarını korumak ve geliştirmek, insan haklarının etkin korunmasını sağlamak, hak ve özgürlüklerle ilgili yargı politikalarına katkı yapmak amacıyla dernek, vakıf ve sendikalar şeklinde örgütlenme hakkına sahiptir.

(CHP Önerisi) Hâkimler, hâkimlik mesleğini korumak ve geliştirmek amacıyla örgütlenme haklarından yararlanırlar. Kanun, bu haktan yararlanılmasını güçleştirecek ya da etkisiz hale getirecek sınırlamalar ve kayıtlamalar getiremez.

(AK Parti-MHP) Bu haklar hâkimler için dernek kurma hürriyeti maddesinde düzenlendiği için burada yer almasına gerek yoktur.

(6) (MHP Önerisi) Askeri hâkimlerin özlük işleri kanunda gösterilir.

(7) (MHP Önerisi) Hâkimler idari yönden Hâkimler Yüksek Kurulu’na bağlıdır.

(8) (MHP Önerisi) Hâkimler adli ve idari yargı hâkimleri olarak görev yapar.

(9) (MHP Önerisi) Hâkimlerin görevlerini hukuka uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme, görevlerinden dolayı ve görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerine ilişkin inceleme ve soruşturma Hâkimler Yüksek Kuruluna bağlı müfettişler tarafından yapılır.

(10) (AK Parti Önerisi) Hâkimler idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığı’na bağlıdır.

Savcılık mesleği ve teminatı

Madde 116- (1) Savcılar, adli görevlerinde hâkimlik teminatına tabidir.

(2) (BDP Önerisi) Savcılar, mesleki ve sosyal çıkarlarını korumak ve geliştirmek, insan haklarının etkin korunmasını sağlamak, hak ve özgürlüklerle ilgili yargı politikalarına katkı yapmak amacıyla dernek, vakıf ve sendikalar şeklinde örgütlenme hakkına sahiptir.

(CHP Önerisi) Savcılar, savcılık mesleğini korumak ve geliştirmek amacıyla örgütlenme haklarından yararlanırlar. Kanun, bu haktan yararlanılmasını güçleştirecek ya da etkisiz hale getirecek sınırlamalar ve kayıtlamalar getiremez.

(AK Parti-MHP) Bu haklar savcılar için dernek kurma hürriyeti maddesinde düzenlendiği için burada yer almasına gerek yoktur.

(3) (MHP Önerisi) Askeri savcıların özlük işleri kanunda gösterilir.

(4) (MHP Önerisi) Savcılar idari yönden Savcılar Yüksek Kurulu’na ve Adalet Bakanlığı’na bağlıdır.

(5) (MHP Önerisi) Savcılar adli ve idari yargı savcıları olarak görev yapar.

(6) (MHP Önerisi) Savcıların görevlerini hukuka uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme, görevlerinden dolayı ve görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerine ilişkin inceleme ve soruşturma Savcılar Yüksek Kuruluna bağlı müfettişler tarafından yapılır.

(7) (AK Parti Önerisi) Savcılar idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığı’na bağlıdır.

Gözden Geçirme Notu: a) Savcıların yargılama faaliyeti dışındaki işlevlerinin çerçevesi ile,

b) Savcılık kurumunun mukayeseli hukuk da gözetilerek tanımlanma gerekliliğini (İspanya örneği) Komisyon daha sonra görüşecektir.

Adli Kolluk (CHP-BDP Önerisi)

Madde 117- (1) Adli makamların yargı bağımsızlığı ilkesine uygun olarak kovuşturma ve soruşturma görevlerini yerine getirmelerini,  sanık ve kanıtlara gecikmeden ve güvenilir biçimde ulaşmalarını sağlamak amacıyla il ve ilçelerde cumhuriyet savcılarına bağlı olarak görev yapmak üzere adli kolluk kurulur. Adli kolluğun kuruluşu, çalışması ve idari kolluk gücüyle görev ilişkisi yasayla düzenlenir.

Askeri yargı (CHP-MHP Önerisi)

Madde 118- (1) Askerî yargı, askerî mahkemeler ile disiplin mahkemelerinden oluşur. Bu mahkemeler, asker kişilerin askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri askeri suçlara ait davalara bakmakla görevlidir. 

(2) Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askerî mahkemelerde yargılanamaz.

(3) Askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi ve askerî hâkimlerin özlük işleri, askerî savcıların görevli bulundukları komutanlıkla ilişkileri, yargı bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Uyuşmazlık Mahkemesi

Madde 119- (1) Uyuşmazlık Mahkemesi adlî ve idarî mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkilidir.

(2) Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir. Mahkeme, kendi üyeleri arasından bir kişiyi iki yıllığına salt çoğunlukla başkan seçer.

 (3) Diğer mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesinin kararı esas alınır.

Not: AK Parti önerisinde Danıştay ve Yargıtay birleştirilerek Temyiz Mahkemesi önerilmektedir. Bu nedenle adli ve idari yargı alanında görev uyuşmazlığı olmayacağından hareketle “Uyuşmazlık Mahkemesi” önerilmemektedir.

Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşu

Madde 120- (1) Anayasa Mahkemesi on yedi üyeden oluşur.

(2)            Üyelerden üçü Yargıtay, ikisi Danıştay, biri Sayıştay Genel Kurulları tarafından en az on yıl üyelik yapmış kendi başkan ve üyeleri arasından, her üyenin adaylardan sadece biri için oy kullanması yoluyla yapılacak tek seçimde, her boş yer için gösterilecek üç kat aday listesi TBMM’ye gönderilir ve seçilir.

(3) Anayasa Mahkemesi üyelerinin üçü baroya kayıtlı olarak çalışan avukatlar; ikisi insan hakları hukuku alanında olmak üzere beşi kamu hukukunda uzmanlaşmış öğretim üyeleri arasından; ikisi yüksek mahkemelere seçilme yeterliliğine sahip hakim ve savcılar; biri kamuda çalışmakta olan üst kademe yöneticileri arasından TBMM tarafından seçilir.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yapacağı üye seçiminden önce, adaylar, Mecliste grubu bulunan her siyasal partinin eşit sayıda temsil edileceği bir komisyon tarafından dinlenir. Komisyon her boş yer için üç kat aday saptar. Bu adaylar hakkında hazırlayacağı raporu TBMM başkanlığına sunar. TBMM Genel Kurulu bu üç aday arasından üye tam sayısının üçte iki çoğunluğuyla ve gizli oyla Anayasa Mahkemesi üyelerini seçer. Üç oylamada üçte iki çoğunluk sağlanamazsa, adaylar arasından çekilecek kura ile anayasa mahkemesi üyeleri belirlenir. (BDP: Kura hususunu değerlendirecektir.)

(AK Partinin 2, 3 ve 4. Fıkraların Yerine Önerdiği Fıkra: Türkiye Büyük Millet Meclisi, en az yedisi anayasa hukuku, kamu hukuku veya siyaset bilimi alanında çalışan öğretim üyeleri arasından olmak üzere dokuz üyeyi üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ve gizli oyla seçer. Birinci oylamada üçte iki çoğunluk ile seçimin yapılamaması halinde ikinci oylama yapılır ve bu oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Başkan sekiz üyeyi anayasa hukuku, kamu hukuku veya siyaset bilimi alanında çalışan öğretim üyeleri, üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, meslekte en az onbeş yıl görev yapmış hâkimler ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.)

(5) Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek için, kırk yaşını doldurmuş, hukuk ve sosyal bilimler alanında yükseköğrenim görmüş ve mesleğinde en az onbeş yıl fiilen çalışmış olmak şarttır. Bu şartlar tüm adaylar için aranır.

(6) Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmî veya özel hiçbir görev alamazlar.

(7) Anayasa Mahkemesi başkanı ve başkanvekilleri üyeler tarafından kendi aralarından gizli oyla ve üye tamsayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için seçilir. Başkan ve başkanvekilleri bu görevlere bir defadan fazla seçilemezler.

(8) Üyelerin seçimine ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(9) Anayasa Mahkemesi üyeleri bir defaya mahsus olmak üzere ve dokuz yıl için seçilirler. Altmışyedi yaşını dolduran üyeler emekliye ayrılırlar.

Gerekçe notu: Bu maddenin uygulanmasına ilişkin geçici madde yazılırken Anayasa Mahkemesi üyelerinin üçte birinin üç yılda bir yenilenmesi hususu dikkate alınacaktır.

Üyelerin Görev Süresi ve Üyeliğin Sona Ermesi

Madde 121- (1) Anayasa Mahkemesi üyeleri bir defaya mahsus olmak üzere ve dokuz yıl için seçilirler. Altmışyedi yaşını dolduran üyeler emekliye ayrılırlar.

(2) Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde ise, Anayasa Mahkemesi üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun kararı ile sona erer.

Görev ve Yetkileri

Madde 122- (1) Anayasa Mahkemesi, kanunların (AK Parti Önerisi: başkanlık kararnamelerinin) (BDP Önerisi: ve Bölge Meclisleri tarafından kabul edilen kanunların) Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün (CHP-MHP Önerisi: ve kanun hükmünde kararnamelerin) (CHP-MHP Önerisi: ön denetim yoluyla olmak üzere uluslararası antlaşmaların) şekil ve esas bakımından,   (CHP-MHP Önerisi: anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların ise sadece şekil bakımından)    Anayasaya uygunluğunu denetlemek (MHP Önerisi: ve siyasi partilerin kapatılma davalarına bakmak, siyasi partilerin mali denetimini yapmakla) anayasa şikâyeti başvurularına bakmak ve Anayasada belirtilen diğer görevleri yerine getirmekle görevlidir. (AK Parti-BDP Önerisi: Anayasa değişiklikleri şekil ve esas bakımından hiçbir biçimde denetlenemez.)

(CHP Önerisi) Cumhurbaşkanı; TBMM’de grubu bulunan siyasal partiler ile TBMM üye tamsayısının en az onda biri oranındaki üye Türkiye Büyük Millet Meclisinin kabul ettiği uluslararası anlaşmanın onaylanmasının uygun bulunduğuna ilişkin kanun ile ilgili uluslararası antlaşmanın anayasaya uygunluğunun öndenetimi talebiyle Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuru hakkı, kanunun cumhurbaşkanına yayımlanmak üzere gönderildiği tarihten itibaren on gün sonra düşer. Anayasa Mahkemesi, kendisine başvuru yapıldığı tarihten itibaren otuz gün içinde konuya ilişkin kararını verir. Anayasa Mahkemesinin anayasaya aykırı bulduğu uluslararası anlaşma hükümleri onaylanmaz.

(2) (AK Parti Önerisi) Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı hususu ile sınırlıdır. (MHP Önerisi) Kanunların ve Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından denetimi, yasama iradesini etkileyen usul aykırılıkları ile sınırlıdır.

(3) (BDP Önerisi) Anayasa Mahkemesi,  devletin merkezi ve bölgesel organları arasında, bölgelerin kendi aralarında ve bir bölgenin kendi sınırları dahilindeki kademeli birimlerle arasında çıkacak olan yetki uyuşmazlıklarını kesin olarak hükme bağlar.  

(4)  (AK Parti Önerisi) Anayasa Mahkemesi Başkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını ve bakanları görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yargılar. Bu yargılamalarda, savcılık görevini Temyiz Mahkemesi Başsavcısı yapar. Yargılamada verilen kararlara karşı yeniden inceleme başvuruları Genel Kurulca kesin karara bağlanır.

(5) (BDP Önerisi) Anayasa Mahkemesi yasama, yürütme ve Cumhurbaşkanı ile yürütmenin diğer organları arasındaki uyuşmazlıklarda hakemlik görevi yapar.

Çalışma ve Yargılama Usulü

Madde 123- (1) Anayasa Mahkemesi, Genel Kurul ve üç daire halinde çalışır. Anayasa şikâyetleri için kanunla komisyonlar kurulabilir.

(2) Genel Kurul, iptal ve itiraz davaları ile siyasi partilerin kapatılması kararlarına karşı itirazlara bakar, anayasa şikayeti konusunda daireler arasındaki görüş ayrılıklarını dairelerden birisinin başvurusu üzerine giderir. (BDP Önerisi: siyasi partilere ilişkin davalara) (AK Parti Önerisi: yüce divan kararlarının temyizine)

(3) Daireler siyasi partilerin kapatılması davalarına, anayasa şikayeti başvurularına ve Genel Kurulun bakmadığı diğer işlere bakar. (BDP “siyasi partilerin kapatılması davalarına” ifadesine katılmamaktadır.)

(4) Genel Kurul, mahkeme başkanının veya belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az… üye ile toplanır ve kararlarını katılanların salt çoğunluğuyla alır.

(5) Her bir dairenin başkanlığı, bir başkanvekili tarafından yürütülür. Her daire en az… üye ile toplanır ve toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla karar verir.

 (6) Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından iptaline, (AK Parti-BDP, bu ifadeye karşıdır) siyasi partilerin kapatılmasına (BDP, bu ifadeye katılmamaktadır.) veya devlet yardımından mahrum bırakılmasına karar verilebilmesi için katılanların üçte iki çoğunluğu gerekir.

(7) Şekil bozukluğuna bağlı iptal davaları öncelikle karara bağlanır.

(8) Anayasa Mahkemesi, siyasî partilere ilişkin davalarda Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından (AK Parti Önerisi: Temyiz Mahkemesi Başsavcısı) sonra ilgili siyasî partinin genel başkanı veya tayin edeceği bir vekili dinler.

(9) Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, yargılama usulleri, çalışma esasları ve üyelerin disiplin işlemleri kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: Daireler Özel Kurulu bir temyiz mercii değil içtihat kuruludur.

            İptal Davası

Madde 124- (1) Anayasa Mahkemesinde iptal davası açma yetkisi, Cumhurbaşkanına (AK Parti Önerisi: Başkana), Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (BDP Önerisi: ve Bölge Meclislerinde temsil olunan siyasi parti gruplarına) grubu bulunan siyasi partilere (AK Parti “grubu bulunan siyasi partiler” ifadesine katılmamaktadır),  Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının (CHP-BDP Önerisi: onda biri) (AK Parti Önerisi: beşte biri) oranındaki milletvekillerine (BDP Önerisi: ve TBMM’nde grup oluşturamayan ancak son milletvekili seçimlerinde %5 ve üzerinde oy alan partilere, kamu denetçiliği kurumuna) aittir. (CHP-BDP Önerisi: Kendi varlık ve görevlerini ilgilendiren konularda Yüksek Hâkimler Kurulu, Yüksek Savcılar Kurulu, Yargıtay, Danıştay, üniversiteler) (CHP Önerisi: büyükşehir belediyeleri ve kamu kurumu niteliğindeki meslek üst kuruluşları da) (BDP Önerisi: yerel yönetimler, Barolar, Sayıştay)  kanunların ve bunların belirli madde ve hükümlerinin esas bakımından anayasaya aykırılığı savıyla Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilirler.

(BDP’nin 2. fıkra Önerisi) Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından çıkarılan devletin merkezi ve bölgesel organlarının görev ve yetkilerine ilişkin kanunların anayasaya aykırılığı iddiasıyla iptal davası açabilme yetkisi, Cumhurbaşkanına ve Bölge Yürütme Kurulu Başkanlarına aittir.

(2) Anayasa Mahkemesinde iptal davası açma yetkisi, iptali istenen kanunun, (AK Parti Önerisi: Başkanlık kararnamesinin) veya İçtüzüğün Resmî Gazetede yayınlanmasından başlayarak altmış gün (AK Parti-MHP Önerisi:  şekil sakatlığına dayanan davalarda ise (AK Parti Önerisi: on gün) (MHP Önerisi: yirmi gün) sonra düşer.

(3) (BDP Önerisi) İçtüzüğün öndenetimini isteme yetkisi, öndenetime konu olan hükmün Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda kabul edilmesinden başlayarak on gün sonra düşer.

Madde notu: (CHP) AK Parti’nin Başkanlık önerisindeki unsurların görüşülemediği yolunda diğer bazı maddelere konulan not bu maddede AK Parti’nin itirazı nedeniyle tekrarlanamamıştır.

Not: (BDP) Seçim barajının kaldırılması veya %5 veya altında bir oranın bütün partilerce kabulü halinde “TBMM’nde grup oluşturamayan ancak son milletvekili seçimlerinde %5 ve üzerinde oy alan partilere” iptal davası imkânı veren düzenlemeden vazgeçilecektir.

İtiraz Yolu

Madde 125- (1) Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya (AK Parti Önerisi: kararnamenin) (CHP-MHP Önerisi: kanun hükmünde kararnamelerin) hükümlerini Anayasaya (BDP Önerisi: “ve usulüne göre yürürlüğe konulmuş insan hak ve özgürlüklerine ilişkin uluslararası antlaşmalara”) aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu (BDP Önerisi: hukukun üstünlüğü ve demokratik devlet düzeninin gerekleri açısından dikkate alınması gerektiği) kanısına varırsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır.

(2) Mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını ciddî görmezse (BDP Önerisi: dikkate almamaya karar verirse)  bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır.

(3) Anayasa Mahkemesi, müracaatın kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay (CHP Önerisi: altı ay) içinde kararını verir ve gerekçeli kararını açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme (CHP Önerisi: Mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını kendi kanısına göre çözerek davayı yürütür.) davayı yürürlükteki hükümlere göre sonuçlandırır Ancak, Anayasa Mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar açıklanırsa, mahkeme buna uymak zorundadır.

(4) Şekil sakatlığı nedeniyle Anayasaya aykırılık itiraz yoluyla ileri sürülemez.

Anayasa Mahkemesi Kararları

Madde 126- (1) Anayasa Mahkemesinin kararları kesindir. Bu kararlar, gerekçesi yazılmadan hiçbir surette açıklanamaz. Mahkemenin kararları derhal Resmî Gazetede yayınlanır.

Gerekçe notu: Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasasında “Anayasa Mahkemesi kararları gerekçesi yazılmadan açıklanamaz” şeklindeki açık hükme rağmen basın toplantıları düzenleyerek kısa karar açıklama yoluna gitmektedir. Yukarıda tam mutabakatla kabul edilen 1. fıkra, Anayasa Mahkemesinin kısa karar açıklama ile Anayasanın özünü ve sözünü ortadan kaldıran uygulamalarını engellemek amacıyla düzenlenmiştir.

(2) Anayasa Mahkemesi, (CHP-MHP Önerisi: iptal davasına konu olan hükmün) (BDP Önerisi: insan hak ve özgürlüklerine ilişkin bir kuralın) uygulanması halinde telafisi imkânsız bir zararın ortaya çıkacak olması (MHP-BDP Önerisi: ve Anayasa açıkça aykırı görülmesi) (CHP Önerisi: Anayasaya aykırılık konusunda güçlü belirtiler bulunması) durumunda talep üzerine yürürlüğün durdurulması (MHP Önerisi: üyelerin üçte iki çoğunluğu ile) kararı verilebilir. (CHP-BDP Önerisi: Yürürlüğün durdurulmasının söz konusu olduğu hallerde Anayasa Mahkemesi, esas hakkındaki gerekçeli kararını en geç altmış gün içinde verir.)

(AK Parti Önerisi) Anayasa Mahkemesi hiçbir şekilde yürürlüğü durdurma kararı veremez.

(3) Anayasa Mahkemesinin iptal ettiği hükümler gerekçeli kararın Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar. Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi, gerekli durumlarda ayrıca kararlaştırabilir. Bu tarih, kararın Resmî Gazetede yayınlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez.

(4) Anayasa Mahkemesi, verdiği kararlarla, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez; (AK Parti Önerisi: yorumlu red kararı veremez. Kanunların, Başkanlık kararnamelerinin ve İçtüzük hükümlerinin yürürlükten kaldırılmasına ilişkin düzenlemeler esas bakımından denetlenemez.)

(CHP) Anayasa Mahkemesinin her türlü iptal kararı yeni bir durum yaratacaktır, dolayısıyla “kanun koyucu gibi hareketle yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edilemez” ifadesi anlamsızdır.

(5) İptal kararları geriye yürümez.

(6) İptal kararının yürürlüğe girişinin ertelendiği durumlarda, Türkiye Büyük Millet Meclisi, iptal kararının ortaya çıkardığı hukuki boşluğu dolduracak kanun tasarı veya teklifini öncelikle görüşüp karara bağlar.

(7) Anayasa Mahkemesi kararları, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar. (AK Parti Önerisi: Anayasa Mahkemesi kararları bağlayıcıdır.)

(8) (AK Parti Önerisi) Anayasa Mahkemesinin iptal davası veya itiraz yoluyla işin esasına girerek verdiği red kararlarının Resmî Gazetede yayınından itibaren beş yıl geçmedikçe, aynı hükmün Anayasaya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.

Anayasa Şikâyeti

Madde 127- (1) Herkes, (AK Parti-MHP Önerisi: Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve hürriyetlerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin) (CHP Önerisi:  Anayasanın …maddelerinde veya Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden herhangi birisinin) (BDP Önerisi: Anayasadaki hak ve özgürlüklerden birinin veya Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden herhangi birisinin) kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır. Anayasa şikâyetinde, kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz. Anayasa şikâyetine ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(2) (CHP-BDP Önerisi) Kamu gücü tarafından ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenen gerçek ve tüzel kişiler ile kamu baş denetçisi Anayasa Mahkemesine anayasa şikâyetinde bulunabilir. Anayasa şikâyeti, olağan kanun yollarının tüketildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılır. Seçmenlere, seçime, adaylara ve aday listelerine karşı yapılan başvurularda ise süre kararın tebliğ tarihinden itibaren üç gündür. Anayasa Mahkemesi bu başvuruları üç gün içinde karara bağlar.

Madde notu: (CHP) AK Parti’nin Başkanlık önerisindeki unsurların görüşülemediği yolunda diğer bazı maddelere konulan not bu maddede AK Parti’nin itirazı nedeniyle tekrarlanamamıştır.

(AK Parti Madde Önerisi)

Temyiz Mahkemesi

Madde 128- (1) Temyiz Mahkemesi, alt derece mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

(2) Temyiz Mahkemesi üyelerinin dörtte üçü Hakimler ve Savcılar Kurulu tarafından, dörtte biri Başkan tarafından, mesleğinde fiilen onbeş yıl çalışmış olan hâkim ve savcılar, öğretim üyeleri ile avukatlar arasından, kanunda öngörülen yöntemlerle ölçülen liyakat ve başarı gibi nitelikler dikkate alınarak dokuz yıl için seçilir.

(3) Temyiz Mahkemesi başkanı ve başkanvekilleri, üyeler tarafından kendi aralarından dört yıl için seçilir.

(4) Temyiz Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, daire başkanları ve üyeleri ile Temyiz Mahkemesi Başsavcısının nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ile hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Yargıtay

Madde 129- (1) Yargıtay, adliye mahkemeleri (CHP-MHP Önerisi: askerî mahkemelerce) verilen ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

(2) Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış kanunun aradığı şartları haiz adlî yargı hâkim ve savcıları (BDP Önerisi: ile yükseköğrenim kurumlarının hukuk alanında görev yapan öğretim üyeleri ve en az on yıllık mesleki deneyime sahip avukatlar) arasından, (CHP-BDP Önerisi: kanunlarında öngörülen yöntemlerle ölçülen liyakat ve başarı gibi nitelikler dikkate alınarak) (CHP Önerisi: Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurullarınca) (MHP Önerisi: Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurullarının birlikte yapacağı toplantı huzurunda dokuz yıl için kur’a ile) (BDP Önerisi: Yargı Yüksek Kurulunca, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla dokuz yıl için) seçilir. (CHP-BDP Önerisi: Yargıtay üyelerinin seçiminde cinsiyet eşitliği ilkesi esas alınır.)

(CHP Önerisi) Seçimden önce adaylar Hâkimler Yüksek Kurulunun oluşturacağı bir komisyon tarafından kamuya açık olarak dinlenir. Bu komisyon, her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Kurula sunar.

Not: “Birinci sınıf hâkimler” ifadesi yerine daha uygun bir ifadenin bulunması halinde değerlendirilecektir.

(3) Yargıtay Başkanı, başkanvekilleri ve daire başkanları ile Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekili, kendi üyeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla (MHP Önerisi: her görev yeri için en çok oy alan dört aday arasından kura ile) dört yıl görev yapmak üzere seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilir.

 (4) (BDP Önerisi) Yargıtay üyeleri, üniversitelerde ders verme dışında, asli görevlerinden başka hiçbir görev alamazlar.

(5) Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, Başkan, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ile hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Danıştay

Madde 130- (1) Danıştay, idari mahkemelerce ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

(2) Danıştay, Başbakanlık (BDP Önerisi: Bölge Başkanlıkları) tarafından gönderilen kanun tasarıları, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, idari uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla da görevlidir.

(3) (CHP Önerisi) Danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idarî yargı hâkim  ve savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından başta liyakat ve başarı olmak üzere, kanunda gösterilen ölçütler gözetilerek Hakimler Yüksek Kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen adaylar arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir. Hakimler Yüksek Kurulunca seçilecek adaylar seçimden önce Hakimler Yüksek Kurulunun oluşturacağı bir komisyon tarafından kamuya açık olarak dinlenir. Bu komisyon, her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Kurula sunar.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin yapacağı seçimden önce, adaylar, Mecliste grubu bulunan her siyasal partinin eşit sayıda temsil edileceği bir komisyon tarafından dinlenir. Komisyonun toplantıları Türkiye Radyo Televizyon Kurumu tarafından yayınlanır.  Bu komisyon, her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunar. Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla ve gizli oyla Danıştay üyelerini seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimi, adayların Meclis Başkanlığına bildirilmesinden itibaren doksan gün içinde tamamlar.

(MHP Önerisi) Danıştay üyelerinin dörtte üçü, kanunun aradığı şartlara haiz idari yargı hâkim ve savcıları ile bu meslekten sayılan adaylar arasından; dörtte biri nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından Bakanlar Kurulu tarafından gösterilecek boş üyeliklerin üç katı kadar aday arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurullarının birlikte yapacağı toplantı huzurunda sekiz yıl için kur’a ile seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilir.

(BDP Önerisi) Danıştay üyelerinin yarısı, birinci sınıf idarî yargı hâkimleri ile bu meslekten sayılanlar arasından, özel  kanunlarında öngörülen yöntemlerle ölçülen liyakat ve başarı gibi nitelikler dikkate alınarak, Yargı Yüksek Kurulunca, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. Diğer Danıştay üyeleri, nitelikleri kanunda belirtilen, yüksek öğrenim kurumlarının hukuk, iktisat, maliye, kamu yönetimi ve uluslararası ilişkiler alanlarında görev yapan öğretim üyeleri, en az on yıllık mesleki deneyime sahip avukatlar ve üst düzey kamu görevlileri arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir. Danıştay üyelerinin görev süresi dokuz yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilir.

(CHP-BDP Önerisi: Danıştay üyelerinin seçiminde cinsiyet eşitliği ilkesi esas alınır.)

(4) Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

(5) Danıştayın, kuruluşu, işleyişi, Başkan, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ile üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idarî yargının özelliği, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik güvencesi esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Yüce Divan

Madde 131- (1) Yüce Divan Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Bakanlar Kurulu üyelerini (BDP Önerisi: Bölge Başkanlarını), Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay başkanlarını, başsavcılarını, Hâkimler Yüksek Kurulu Başkanını (MHP Önerisi: Hakimler Yüksek Kurulu Başkanvekili) (BDP Önerisi: Yargı Kurulu Başkanını) ve Sayıştay Başkanını, (CHP-MHP Önerisi: Genel Kurmay Başkanını) görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yargılar.

(2) Yüce Divan on bir üyeden oluşur.  Yüce Divan Başkanı Yargıtay Ceza Genel Kurulu Başkanıdır, üyelerinden altısı Yargıtay Ceza Genel Kurulu, ikisi Anayasa Mahkemesi, ikisi Danıştay üyeleri arasından kendi genel kurulları huzurunda çekilecek kura ile belirlenir.

(3) Yüce Divan üyesi olarak görev yapanlar hariç olmak üzere Yargıtay Ceza Genel Kurulu,  Yüce Divan yargılamalarında temyiz mercii olarak görev yapar.

(4) Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı yapar.

Not: AK Parti, Yüce Divan görevini Anayasa Mahkemesine verdiğinden burada yer vermemektedir.

(AK Parti: Hakimler ve Savcılar Kurulu) (CHP-MHP: Hâkimler Yüksek Kurulu) (BDP: Yargı Kurulu)

Madde 132- (1) Kurulun çalışma usul ve esasları ile teşkilat yapısı hâkim teminatı, yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkelerine göre kanunla düzenlenir.

(2) Kurulun Başkanı (AK Parti-MHP Önerisi: Adalet Bakanı’dır.) (CHP-BDP Önerisi: Kurul kendi üyeleri arasından başkan ve başkanvekillerini üye tamsayısının salt çoğunluğuyla ve gizli oyla seçer).

(3) (AK Parti-MHP Önerisi) Kurulun daire toplantılarına ilke olarak Adalet Bakanı katılamaz.

Not: CHP ve BDP Adalet Bakanının Kurul üyesi olmasına itiraz etmektedir.

(4) Kurul üyelerinin görev süresi dört yıldır. Süresi biten üye yeniden seçilemez.

Not: (MHP) Kurul üyeleri kura ile seçileceği için yeniden seçilmesi mümkün olmalıdır.

(5) Kurul, ehliyet ve liyakat esasına (CHP-BDP Önerisi: ve cinsiyet eşitliği ilkesine) göre hâkimlerin (AK Parti-BDP Önerisi: ve savcıların) mesleğe kabul, atama, disiplin ve diğer özlük işleri ile kanunla verilen görevleri yürütür. (CHP-BDP Önerisi: Kurul, çalışmaları ve bütçesi bakımından özerktir. Meslek öncesi ve meslek içi eğitim işlerini planlar ve yürütür.)

(6) Mahkemelerin denetimi Hâkimler (BDP Önerisi: Yargı) Kurulunun izni ile Kurulun hâkim müfettişleri tarafından yapılır.

Not: AK Parti bu fıkraya katılmamaktadır.

(7) Adalet Bakanının, mahkemelerin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesine dair teklifini karara bağlar.

(8) Kurul üyeleri, görevlerinin devamı süresince (BDP Önerisi: üniversitelerde ders vermek dışında) özel ve resmi başka hiçbir görev kabul edemez.

(9) Adalet Bakanı, rızalarını almak kaydıyla hâkimleri bakanlığın merkez kuruluşlarında geçici veya sürekli olarak görevlendirmeye yetkilidir. (BDP Önerisi) Adalet Bakanı atama yetkisini kurulun onayını alarak kullanır. Atanan hakim ve savcıların tekrar idari ve adli yargıda görev almaları için kurulun onayı gerekir.

AK Parti Önerisi

Hâkimler ve Savcılar Kurulu

(1) Hâkimler ve Savcılar Kurulu yirmiiki üyeden oluşur. Kurul, Hakimler Dairesi, Savcılar Dairesi ve Disiplin Dairesi olmak üzere üç daire halinde çalışır.

(2) Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî üyesi olup Savcılar Dairesinin Başkanıdır. Kurul kendi üyeleri arasından Hakimler Dairesi ile Disiplin Dairesi başkanlarını seçer.

(3) Kurulun yedi üyesi, yükseköğretim kurumlarının hukuk, sosyal ve siyasi bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile seçilir. Birinci oylamada üçte iki çoğunluk ile seçimin yapılamaması halinde, ikinci oylama yapılır ve bu oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Yedi üyesi meslekte onbeş yıl çalışmış hakim ve savcıları arasından Başkan tarafından seçilir. Altı üyesi üçü  hakim ve üçü savcı olmak üzere meslekte onbeş yıl çalışmış hakim ve savcılar arasından alt derece mahkemesi hakim ve savcılarınca seçilir. Hakim ve savcılar tarafından yapılacak seçimlerde her hakim veya savcı sadece bir adaya oy verir.

(6) Hâkim ve savcılar ile Temyiz Mahkemesi üyelerinin görevlerini Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme, görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma işlemleri Kurul Başkanına bağlı ve ona karşı sorumlu olarak görev yapan Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yapılır. Soruşturma ve inceleme daha kıdemli hakim veya savcılar eliyle de yaptırılabilir. Teftiş Kurulu Başkanı ve müfettişler Kurul Başkanı tarafından atanır.

MHP Önerisi

Hâkimler Yüksek Kurulu

Madde- (1) Hâkimler Yüksek Kurulu, on beş üye¬den oluşur ve iki daire şeklinde çalışır. Daireler, yedişer üyeden oluşur ve salt çoğunlukla karar alır. Daire kararına karşı itiraz edilmesi durumunda, kurulun diğer dairesi itirazı inceler ve karara bağlar.

(5) Kurulun üç üyesi Yargıtay, iki üyesi Danıştay, bir üyesi Türkiye Barolar Birliği genel kurulları tarafından her boş görev yeri için kanunda gösterilen şartları haiz adaylar arasından kendi genel kurulları huzurunda kur’a ile seçilir.

(6) Kurulun sekiz üyesi ise, aday olan birinci sınıfa ayrılmış kürsü hakimleri arasından Kurul huzurunda kur’a ile seçilir.

CHP Önerisi

A. Hâkimler Kurulu

Madde- (2) Kurul on bir üyeden oluşur. Üyelerin dördü Yargıtay, üçü Danıştay tarafından, kendi başkan ve üyeleri arasından üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla belirlenir. Yargıtay bir üyeyi başsavcılar arasından seçer.  İki üye Üniversitelerarası Kurulun hukuk alanında görev yapan üniversite öğretim üyelerinden göstereceği üç kat aday; iki üye Türkiye Barolar Birliğinin en az on beş yıl fiilen avukatlık yapmış olanlardan göstereceği üç kat aday arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir.

(3) Hâkimler Kurulu’na Yargıtay ve Danıştay tarafından seçilecek adaylar, seçimden önce bu iş için oluşturulacak özel bir komisyon tarafından kamuya açık olarak dinlenir. Bu komisyon her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Yargıtay ve Danıştay Genel Kurullarına sunar. Yargıtay ve Danıştay kontenjanından seçilecek adayların en az üç yıllık üyelik yapmış olma koşulunu taşımaları gerekir.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisinin yapacağı seçimden önce adaylar, Mecliste grubu bulunan her siyasal partinin eşit sayıda temsil edileceği bir komisyon tarafından dinlenir. Komisyonda yapılacak dinlemeler Türkiye Radyo Televizyon Kurumu tarafından yayınlanır. Bu komisyon, her bir adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunar. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hâkimler Kurulu üyelerini üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla ve gizli oyla seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimi, adayların Meclis Başkanlığına bildirilmesinden itibaren doksan gün içinde tamamlar.

(7) Hâkimler Kurulunun kendisine bağlı Genel Sekreterliği ve Teftiş Kurulu bulunur. Genel Sekreter ile Teftiş Kurulu Başkanı ve Teftiş Kurulunda görev yapacak hâkim müfettişler Kurul tarafından atanır.

BDP Önerisi

Yargı Kurulu

Madde- (2) Yargı Yüksek Kurulu, yirmibir üyeden oluşur. Kurul kendi üyeleri arasından bir Başkan ve üç Başkanvekili seçer.

(3)Yargı Yüksek Kurulunun üç üyesi yükseköğrenim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyaset bilimleri alanlarında görev yapan öğretim üyeleri arasından, üç üyesi ise en az on yıllık mesleki deneyime sahip avukatlar arasından Türkiye Büyük Millet Meclisince üye tam sayısının üçte ikisi tarafından gizli oyla seçilir.  Beş üye Yargıtay Genel Kurulunca, iki üye Danıştay Genel Kurulunca, kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. Beş üye birinci sınıfa ayrılmış adli yargı hakim ve savcıları arasından adli yargı hakim ve savcılarınca, iki üye birinci sınıfa ayrılmış idari yargı hakimleri arasından idari yargı hakimlerince gizli oyla seçilir.  Seçim sistemi temsilde adalet ilkesine göre düzenlenir. İdari görev ifa eden hakim ve savcılar oy kullanamaz ve aday olamazlar. Üyelerin görev süresi dört yıldır ve üyelik bir dönemle sınırlıdır.

 (4)Yargı Yüksek Kurulu, üç daire ve Genel Kurul halinde çalışır. Daireler yedi üyeden oluşur, Başkanvekili başkanlığında en az beş üyenin katılımıyla toplanır ve salt çoğunlukla karar alır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyeceği Başkanvekilinin başkanlığında en az onbeş üye ile toplanır ve salt çoğunlukla karar alır.

Savcıların özlük hakları, hukuki statülerindeki farklılıklar dikkate alınarak düzenlenir. Hakimlerin ve savcıların özlük işlerinden kurulun iki farklı dairesi sorumludur.

Yargı Yüksek Kurulunun bütün kararlarına yargı yolu açıktır. Bu davalarda Danıştay’ın ilgili dairesi yetkilidir. 

Meslekten çıkarma kararları, ancak Genel Kurul üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun oyu ile alınır.

Kurul kararları gerekçeli ve erişime açıktır.

(7) Kurula bağlı Genel Sekreterlik kurulur. Genel Sekreter, birinci sınıf hâkim ve savcılardan Kurulun teklif ettiği üç aday arasından Kurul Başkanı tarafından atanır. Kurul müfettişleri ile Kurulda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim ve savcıları, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Kurula aittir.

(CHP-MHP Önerisi)

Savcılar Kurulu

Madde 133- (1) Kurulun çalışma usul ve esasları ile teşkilat yapısı hâkimlik teminatı, yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkelerine göre kanunla düzenlenir.

(2) (MHP Önerisi) Kurul, on bir üye­den oluşur ve iki daire şeklinde çalışır. Daireler, beşer üyeden oluşur ve salt çoğunlukla karar alır. Daire kararına karşı itiraz edilmesi durumunda, kurulun diğer dairesi itirazı inceler ve karara bağlar.

(2) (CHP Önerisi) Kurul on bir üyeden oluşur. Üyelerin dördü Yargıtay, ikisi Danıştay tarafından kendi üyeleri olan savcılar arasından üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla belirlenir. Yargıtay ayrıca bir üyeyi de hakim üyeleri arasından seçer. İki üye Üniversitelerarası Kurulun üniversite öğretim üyelerinden göstereceği üç kat aday; iki üye Türkiye Barolar Birliğinin en az on beş yıl fiilen avukatlık yapmış olanlardan göstereceği üç kat aday arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir.

Savcılar Yüksek Kurulu’na Yargıtay ve Danıştay tarafından seçilecek adayların seçimden önce bu iş için oluşturulacak özel bir komisyon tarafından kamuya açık olarak dinlenir. Bu komisyon her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Yargıtay ve Danıştay Genel Kurullarına sunar. Yargıtay ve Danıştay kontenjanından seçilecek adayların en az üç yıllık üyelik yapma koşulunu taşımaları gerekir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin yapacağı seçimden önce adaylar, Mecliste grubu bulunan her siyasal partinin eşit sayıda temsil edileceği bir komisyon tarafından dinlenir. Komisyonda yapılacak dinlemeler Türkiye Radyo Televizyon Kurumu tarafından yayınlanır. Bu komisyon, her adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunar. Türkiye Büyük Millet Meclisi Savcılar Yüksek Kurulu üyelerini üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla ve gizli oyla seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimi, adayların Meclis Başkanlığına bildirilmesinden itibaren doksan gün içinde tamamlar.

(3) Kurulun başkanı Adalet Bakanı, (MHP Önerisi) Başkanvekili Kurulun en kıdemli üyesidir. (MHP Önerisi) Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun üyesidir.

(4) (MHP Önerisi) Kurulun iki üyesi Yargıtay, bir üyesi Türkiye Barolar Birliği kurulları tarafından her boş görev yeri için kanunda gösterilen şartları haiz olan adaylar arasından kendi genel kurulları huzurunda kur’a ile seçilir.

(5) (MHP Önerisi) Kurulun altı üyesi ise, kanuni şartları haiz, aday olan birinci sınıfa ayrılmış ve savcılık mesleğini fiilen icra eden savcılar arasından, Kurul huzurunda kur’a ile seçilir.

(6) Üyelerin görev süresi dört yıldır, süresi biten üyeler yeniden seçilebilir. (CHP Önerisi: seçilemez)

(7) Savcılar Yüksek Kurulu, savcıların mesleğe kabul, atama, özlük ve disiplin işlemlerini yürütür.

(8) (MHP Önerisi) Adliyeler ile Adalet Bakanlığı’na bağlı ve ilgili kuruluşların denetimi Adalet Bakanının izni ile adalet müfettişleri tarafından yapılır.

(9) (MHP Önerisi) Savcıların görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işledikleri iddiası ile gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma Kurul izni ile, gecikmesinde sakınca olan hallerde Kurulun ilk toplantısında onaya sunulmak üzere Kurul Başkanı veya Başkan vekilinin izni ile Kurulun savcı müfettişleri tarafından yapılır.

(9) (CHP Önerisi) Savcıların görevlerini hukuka ve kanunlara uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı ve görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini, davranış ve eylemlerinin görev gereklerine uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde inceleme ve soruşturma Savcılar Kurulu Başkanlığının izniyle adalet müfettişleri tarafından yapılır.

(10) Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, Kurul Başkanı veya Başkanvekili kurulun ilk toplantısında onaya sunulmak üzere, savcıları geçici yetki ile görevlendirebilir.

(11) Kurul üyeleri görevleri süresince başka bir iş ve görev kabul edemez. (CHP Önerisi: veya Kurul tarafından başka bir göreve atanamaz ve seçilemez.)

(12) Adalet Bakanlığı’nın merkez kuruluşunda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak savcıların muvafakatlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanı’na aittir.

(13) (CHP Önerisi) Kurul, savcıları mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükseltme ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar; Anayasa ve kanunlarla kendisine verilen diğer görevleri yerine getirir.

(BDP)

Yerinden yönetim organlarının denetimi

Madde 134- Mali saydamlık ve hesap verebilirlik ilkesini gerçekleştirmek üzere yerinden yönetim organlarının mali denetimi, Bölge düzeyinde kurulmuş ve örgütlenmiş Sayıştay’ın yerel yönetim denetleme birimleri tarafından yapılır.  Yerel yönetimler başka olmak üzere yerel yönetimlerce kurulan birlikler, şirketler ile yerel yönetim bütçesinden para alan tüm kuruluşlar denetime tabidir.

(BDP)

Güvenlik ve savunma sektörü ile asker ve kolluk kuvvetlerinin mali denetimi

Madde 135- (1) Bütün güvenlik harcamaları şeffaf ve kamu denetimine açıktır.  Güvenlik ve istihbarat kurumlarının uluslararası standartlara uyumlu olarak çalışması için gerekli verimlilik, yerindelik, etkinlik denetimi Sayıştay tarafından yapılır.

(2) Güvenlik hizmeti veren bütün kurumlar, stratejik plan ve performans programı hazırlamak, performans hedef ve göstergeleri belirlemek ve bunları kamuoyuna duyurmakla yükümlüdür. Güvenlik ve savunma hizmetleri veren kamu kurumlarının malları, harcama, bütçe ve planlamaları, gizlilik ve güvenlik gerekçesi ileri sürülerek Sayıştay denetimi dışına çıkartılamaz.

Hesap verilebilirlik ve şeffaflık ilkesi ile gerçekten gizlilik gerektiren istihbarat konuları ve askerî güvenlik sistemlerinin korunması arasındaki denge gözetilir.

Güvenlik kurumlarının Meclis tarafından demokratik denetimi ile Sayıştay’ın güvenlik kurum ve hizmetleriyle, bağlı şirketleri ve harcamaları denetleme yetkisi uluslararası standartlara uygun olarak yasa ile düzenlenir. Denetim sonuçları, ilgili komisyonlarda değerlendirilmek üzere TBMM Başkanlığı’na sunulur.

(3) Denetime ilişkin usuller Sayıştay tarafından saptanır ve kamuya açıktır.

Savunma, güvenlik ve istihbarat ile ilgili kurumlara ilişkin denetim raporları ve sonuçları Uluslararası standartlar uygun bir şekilde kamuoyu ile paylaşılır. Raporların kamuoyuna duyurulmasına ilişkin hususlar, ilgili güvenlik ve istihbarat kurumun görüşleri alınarak Sayıştay tarafından düzenlenir.

Not: (BDP) Bu öneri, mali ve ekonomik hükümler bölümü altında görüşülecektir.

MALİ, EKONOMİK VE SOSYAL HÜKÜMLER

Bütçe ve Kesin Hesap

Madde 136- (1) (CHP-BDP Önerisi) Bütçenin amacı, kamu harcamalarını karşılamak, gelir ve zenginliklerin adil ve eşitsizlikleri fiilen ortadan kaldıracak şekilde dağılımını sağlamaktır.

(1) Devletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dışındaki diğer kamu tüzel kişilerinin harcamaları, kanunla belirlenen usul ve sürelere uygun olarak bütçelerle yapılır.

(2) Merkezi yönetim bütçesinin hazırlanması ve uygulanması kanunla düzenlenir. Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz. (BDP Önerisi: Bütçe kalkınma planlarına uygun olarak, gizli ödenek ve fonların varlığına engel olacak şekilde düzenlenir. Kamusal faaliyetleri bütçe kapsamı dışına çıkartacak yasa çıkarılamaz.)

(3) Bakanlar Kurulu (AK Parti Önerisi: Bütçe Komisyonu), merkezi yönetim bütçe kanunu tasarısı ile milli bütçe tahminlerini içeren raporu, mali yıl başından en az yetmiş beş gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar. Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülür ve mali yıl başına kadar karara bağlanır. (AK Parti Önerisi: Mali yılbaşına kadar bütçe kanununun kabul edilmemesi halinde, bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki mali yıl bütçe kanunundaki hükümler uygulanır.)

Not: Bütçe Komisyonunun kuruluşu İçtüzük Komisyonuna havale edilmiştir.

(4) Bütçe kanunu tasarılarının Genel Kurulda görüşülmesi sırasında, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunulamaz.

(5) Merkezi yönetim bütçesiyle verilen ödenek, harcanabilecek miktarın sınırını gösterir. Bakanlar Kurulu, (CHP-MHP Önerisi: kanun hükmünde kararname ile) bütçede değişiklik yapamaz; harcanabilecek miktar sınırını aşmaya yönelik karar alamaz.  Bütçe kanununa bu yönde yetki veren hükümler konamaz. (AK Parti, son iki cümleye katılmamaktadır.) Cari yıl bütçesindeki ödenek artışını öngören değişiklik tasarıları ile cari ve izleyen yılların bütçelerine mali yük getiren tasarı ve tekliflerde, öngörülen giderleri karşılayabilecek mali kaynak gösterilmesi zorunludur.

(CHP Önerisi) Ek bütçeye ilişkin kararlar Maliye Bakanlığının önerisi ile Bakanlar Kurulu tarafından alınır.

(BDP Önerisi) Ulusal savunmaya ayrılan pay ayrı ayrı hesaplanmak kaydıyla eğitim, sağlık, sosyal güvenlik için ayrılan ödeneklerden fazla olamaz.

Bütçede kaynak dağılımında din ve mezhepler arasında eşitlik ve pozitif ayrımcılık ilkesi gözetilir.

(6) Kesin hesap kanun tasarısının görüşülmesi ve kabulü ile ilgili usul ve esaslar TBMM İçtüzüğü ile düzenlenir.

(AK Parti Önerisi) Merkezi yönetim kesin hesap kanunu tasarısı, ilgili olduğu mali yılın sonundan başlayarak en geç altı ay sonra Bütçe Komisyonu tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Kesin hesap kanunu tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu tasarısıyla birlikte görüşülür ve karara bağlanır. Kesin hesap kanunu tasarısının hazırlanması ve görüşülmesi ile ilgili diğer usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(CHP Önerisi) Kesinhesap kanunu tasarıları, kanunda daha kısa bir süre kabul edilmemiş ise, ilgili oldukları malî yılın sonundan başlayarak, en geç yedi ay sonra, Bakanlar Kurulunca Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Sayıştay, genel uygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesinhesap kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç yetmişbeş gün içinde Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar.

Kesinhesap kanunu tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu kabul edildikten sonra, Kesinhesap Komisyonu gündemine alınır.  Bu Komisyon’un Başkanı Ana Muhalefet Partisinden seçilir.

Kesinhesap kanunu tasarısı ve genel uygunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisine verilmiş olması, ilgili yıla ait Sayıştay’ca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasını önlemez ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez.

Piyasaların Geliştirilmesi ve Düzenlenmesi

Madde 137- (1) Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici ve tüketicileri koruyucu tedbirleri alır; piyasalarda fiilî veya anlaşma sonucu doğacak tekelleşme ve kartelleşmeyi önler.

(2) Dış ticaret işlemleri üzerine ülke ekonomisi yararına vergi ve benzeri yükümlülükler dışında ek mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla Bakanlar Kuruluna (AK Parti Önerisi: Başkana) yetki verilebilir.

Not: CHP’nin madde önerilerindeki 1 ve 2. Fıkralar daha sonra ele alınacaktır.

Sayıştay

Madde 138- (1) Sayıştay, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idarelerinin, özel bütçeli idarelerin, sosyal güvenlik kurumlarının, mahallî idarelerin, (AK Parti-BDP Önerisi: siyasi partilerin) ve sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak kamuya ait olan kuruluş ve ortaklıkların bütün gelir ve giderleri ile mallarını, Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemleri ile kamu zararının tahsil edileceği sorumluları kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir.

(2) (CHP-BDP Önerisi) Kullanılan kamu kaynak ve imkânlarından yararlanma çerçevesinde her türlü kurum, kuruluş, fon, işletme, şirket, kooperatif, birlik, vakıf ve dernekler ile benzeri teşekküllerin hesap ve işlemleri ile kamu çıkarlarını ilgilendiren tüm hizmet sözleşmeleri ve harcamaları denetlemek Sayıştay’ın yetkisi içindedir.

Not: AK Parti ve MHP, “önerilen bu fıkra Anayasanın 160. Maddesinden kaynağını alan Sayıştay Kanununun 45. Maddesinde açıkça düzenlendiğinden, kanun hükmünü tekrar etmenin gerekli olmadığını” düşünmektedir.

(3) Sayıştay’ın kesin hükümleri hakkında ilgililer bir kereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idarî yargı yoluna başvurulamaz.

(4) Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda Danıştay kararları esas alınır.

(5) (CHP Önerisi) TBMM Sayıştay üyelerini üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla ve gizli oyla seçer. Sayıştay üyelerinin en az üçte birinin hukuk fakültesi mezunu olması şarttır. TBMM’nin yapacağı seçimden önce adaylar, Mecliste grubu bulunan her siyasal partinin eşit sayıda temsil edileceği bir komisyon tarafından dinlenir. Bu komisyon, her bir adayın başvuru dosyasını inceleyerek hazırlayacağı raporu Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunar.

(MHP Önerisi) Sayıştay üyelikleri kanunda gösterilen nitelikleri haiz başvuran adaylar arasından Sayıştay Genel Kurulunca her boş üyelik için 5 katı sayıda belirleyeceği adaylar arasından TBMM (Plan ve) Bütçe komisyonu tarafından kur’a ile seçilir.

Sayıştay Genel Kurulu aday belirleme seçimlerinde her bir adayın Genel Kurul tam sayısının 2/3 oranında oy alması gereklidir. Genel Kurul seçim takviminin başlamasından itibaren seçimleri tamamlar. Aksi halde, başvuran adayların tamamı (Plan ve) Bütçe Komisyonda yapılacak kur’aya katılır.

(BDP Önerisi) Sayıştay üyelerinin üçte biri, birinci sınıf idarî yargı hâkimleri ile bu meslekten sayılanlar arasından, Kuruluş Yasasında öngörülen yöntemlerle ölçülen liyakat ve başarı gibi nitelikler dikkate alınarak Yargı Yüksek Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. Diğer Sayıştay üyeleri ise, nitelikleri yasada belirtilen, yükseköğrenim kurumlarının hukuk, iktisat, işletme, maliye, muhasebe ve kamu yönetimi alanlarında görev yapan öğretim üyeleri ile yeminli mali müşavirler ve üst düzey kamu görevlileri arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir. Sayıştay üyelerinin görev süresi on iki yıldır.

(6) (BDP Önerisi) Sayıştay raporları herkesin erişimine açık biçimde yayınlanır. Hiçbir kamu kuruluşu Sayıştay’ın onayı olmadan bilgi ve belgelere gizlilik kaydı koyamaz. Uluslararası kuruluşlarla paylaşılan bilgi ve belgelerin gizliliği öne sürülerek denetim sınırlanamaz.

(7) Sayıştay’ın, kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri ve diğer özlük işleri, Başkan ve üyelerinin teminatı (CHP-BDP Önerisi: yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığı ile hâkimlik teminatı ilkesine göre) kanunla düzenlenir.

(CHP-BDP Önerisi)

Planlama

Madde 139- (1) Ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınma plana bağlı olarak gerçekleştirilir. Kalkınma planları, gelecek kuşakları düşünerek sürdürülebilir kalkınmayı sağlamayı, doğal varlık ve kaynakların yenilenebilir niteliğini korumayı, sektör ve bölgelerin birbiriyle uyum içinde gelişmesini, gelir ve zenginliklerin adil ve hakça bölüşümünü, sosyal ve kültürel politikaların ekonomi politikası ile eşgüdümünü, yaşam ve çevre kalitesinin korunmasını ve geliştirilmesini teşvik etmeyi amaçlar. Bu amaçların gerçekleşmesini sağlayan teşkilatı kurmak Devletin görevidir.

(BDP Önerisi)

Merkezi Planlama Örgütü

Madde 140- (1) Anayasada öngörülen planlama ilkelerinin bilimsel temellerde gerçekleşmesini sağlamak amacıyla Merkezi Planlama Örgütü kurulur. Planlama örgütü uzmanlık ve cinsiyet eşitliği ilkesi gözetilerek özerk bir kurum olarak yapılandırılır.

(2) Kalkınma projeleri, Yerel ve Bölgesel Yönetimler ile Sivil Toplum, işçi, kadın ve meslek kuruluşlarının katılımı ile hazırlanır.

(3) Bölgesel eşitsizlikleri gidermek için Merkezi Kalkınma Fonu oluşturulur.

(4) Merkezi planlama örgütünün kuruluşu, bölgesel ölçekte örgütlenmesi, görevleri, ve kalkınma planlarının bütünlüğünü bozacak değişikliklerin önlenmesini sağlayacak ilkeler temel bir kanunla düzenlenir.

(CHP-BDP Önerisi)

Ekonomik, Sosyal  ve Çevre Konseyi

Madde 141- (1) Konsey, ekonomik ve sosyal politika ile çevre alanında danışma ve uyumdan sorumlu organdır. Bu konularda hazırlanan kanun tasarı ve teklifleri, (CHP Önerisi: Kanun hükmünde kararname tasarıları), tüzük ve yönetmelikler ile kalkınma planları ve yıllık programlara ilişkin olarak TBMM ya da Bakanlar Kuruluna bunların talebi üzerine veya kendiliğinden görüş bildirir. Konsey, hazırladığı raporları TBMM’ye, Bakanlar Kuruluna ve kamuoyuna sunar.

(2) Konsey, yerel yönetimler, işveren ve çalışanların örgütleri ile ilgili bakanlıkların, işçi sendikaları, meslek örgütleri, çevre, engelli ve gençlik kuruluşları ile yerel ve bölgesel temsilcilerin Konseye katılımı kanunla düzenlenir.

(3) Konseyin kuruluşu ve çalışma usulleri saydamlık ve özerklik ilkelerine uygun olarak kanunla düzenlenir.

           

(CHP-BDP Önerisi)

            Kamu Maliyesinin İlkeleri

Madde 142- (1) (CHP-BDP Önerisi) Kamu gelirlerinin toplanması ve kamu harcamaları; etkililik, yararlılık, şeffaflık ve hesap verebilirlik ilkelerine dayanır. Kamu adına toplanan her türlü gelir ve kamu adına yapılan her türlü harcama kamuoyunun bilgisine ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin denetime açıktır.

(2) (BDP Önerisi)  Kamu maliyesinin yönetimi; mali disiplin sağlanmasını, kalkınma planları ve programlarında belirtilen hedefler doğrultusunda, gelirlerle harcamanın denkliğini, toplumsal refah ve yaşam standartlarının fiili eşitlik ilkesine uygun olarak artırılmasını, sürdürülebilir ekonomik kalkınma koşullarını geliştirmeyi ve istihdam yaratmayı hedefler.

(3) (BDP Önerisi)  Ekonomik ve sosyal kalkınma demokratik olarak planlanır; devlet,  toplumun ülke ekonomisinin yönetimine katılım ve denetim rolünün geliştirilmesi için gerekli önlemleri alır. Planlı kalkınmayı sağlayacak ve destekleyecek bir bilim ve teknoloji politikasını uygular.

(4) (BDP Önerisi)  Ekonominin planlanmasında, ülkenin bilim ve yeni teknolojilere dayalı, doğal kaynakları tüketmeyen sanayi politikalarıyla gelişmesi, toplumun refahı, gelir ve zenginliklerin adil paylaşımı, yoksulluğun ortadan kaldırılması, çevrenin korunması, gelirlerin öncelikli olarak eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve barınma gibi temel toplumsal ihtiyaçlara ve alternatif enerji kaynaklarına aktarılması, sosyal adalet ve fırsat eşitliğinin sağlanması, servet ve gelir dağılımındaki eşitsizliklerin giderilmesi, doğal kaynaklar ve ekolojik dengeyi koruyan bir enerji politikasının uygulanması gözetilir.

(5) (BDP Önerisi)  Ekonomi yönetimi bölgeler arası eşitsizliğin giderilmesini, kadınların ve ayrımcılığa uğrayan kişi ve kesimlerin ekonomik statülerinin geliştirilmesini esas alır.

(BDP Önerisi)

Türkiye İstatistik Kurumu

Madde 143- (1) Ekonominin ve mali sistemin verimli ve adil biçimde işleyebilmesi için bağımsız, güvenilir ve bilimsel bilgi sağlama işlevi Türkiye istatistik kurumu tarafından yerine getirilir.

Kurum siyasi otoriteden bağımsız, çalışmalarında ve idari yapısında özerktir.

Türkiye istatistik Kurumu Başkanı, Türkiye büyük millet meclisi tarafından nitelikli çoğunlukla seçilir, cumhurbaşkanı tarafından atanır.  Başkanın görev süresi dokuz yıldır. Bir kişi iki defa başkan seçilemez.

(BDP Önerisi)

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Madde 144- Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, özerk olarak yapılandırılır. Siyasi otoriteden bağımsız olarak, kamu adına ve uluslar arası kurallarla uyum içinde para politikasını oluşturma ve uygulama işlevlerini yerine getirir.

Merkez Bankası Başkanı, siyasi partilere üye olamaz, makamının onuruyla bağdaşmayan bir kamusal faaliyet gerçekleştiremez. Merkez Bankası başkanının adaylığı, seçimi, atanması görev ve yetkileriyle ilgili hükümler özerklik ve liyakat ilkesine göre yasayla düzenlenir.

(BDP Önerisi)

Mali Sistemi Düzenleyici Kurumlar

Madde 145- Yasa, Rekabet Kurulu, Menkul kıymetler borsası, Sermaye Piyasası Kurulu ve Enerji Piyasası Denetleme Kurulu’nun özerkliğini düzenler.

(BDP Önerisi)

Denetim

Madde 146- Türkiye Büyük Millet Meclisi, bütçenin denetimini kesin hesap yasası ve Sayıştay tarafından hazırlanan genel uygunluk bildirimleri yoluyla yapar. 

Sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının Türkiye Büyük Millet Meclisince denetlenmesi ilkeleri yasayla düzenlenir.

Kaynakları yasayla belirlenmedikçe fon kullanılamaz. Fonlar Türkiye Büyük Millet Meclisi denetimi dışında bırakılamaz.

(BDP Önerisi)

Enerji politikaları

Madde 147- Temiz, sürdürülebilir, ucuz, uygun, yenilenebilir enerji kaynaklarının üretilmesi ve kullanılmasını hedefleyen bir enerji politikası izlenir.

Enerji üretimi planlaması yapılırken doğal ve tarihi varlıkların korunması gözetilir.

(BDP Önerisi)

Kooperatifler

Madde 148- Devlet, kooperatiflerin ve birliklerin toplumsal işlevlerini tanır,  uluslararası kooperatifçilik ilke ve ölçütleriyle uyumlu olarak kurulmasını sağlar ve faaliyetlerini destekler. Kooperatiflerin yararlanacağı bütçe ve mali yardımları ve kredi kullanma ve teknik yardım koşullarını belirler. El sanatlarının korunması ve geliştirilmesi için gerekli koşulları hazırlar. Üretim, satış, işleme ve hizmet kooperatifleri kurulmasına ve birlik oluşturulmasına destek verir.

SON HÜKÜMLER

Anayasanın Değiştirilmesi

Madde 149- (1) Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazılı olarak teklif edilebilir.

(2) Teklif, Genel Kurulda iki defa görüşülür. Oylamalarda gizli oy ilkesi uygulanır. (BDP, gizli oyu bir kez daha değerlendirecektir.) (AK Parti, bir defa görüşmeyi öngörmektedir.)

(3)

a.     Anayasa değişikliği teklifinin maddelerle ilgili birinci tur görüşmelerinde Meclis üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile kabul edilen madde 2. Turda görüşülemez. Bu halde Meclis Anayasa değişiklik teklifini Meclis üye tamsayısının salt çoğunluğu ile halkoyuna sunabilir.

b.     1. ve 2. Tur görüşmelerinin herhangi birisinde Meclis üye tamsayısının beşte üç oyun altında oy alınması halinde madde reddedilmiş sayılır.

c.     1. tur görüşmelerinde Meclis üye tamsayısının en az beşte üç oy alınması halinde 2. tur görüşmeye geçilir.

d.     2. Tur görüşmelerinde Meclis üye tamsayısının üçte ikisinden daha az kabul oyu alması halinde Anayasa değişikliği halkoyuna sunulur.

e.     Anayasa değişikliği teklifinin bütününün oylamasında yukarıdaki nisap ve kurallar geçerlidir.

f.      Anayasa değişikliğine ilişkin kanunu Cumhurbaşkanının bir defa daha görüşülmek üzere Meclise geri göndermesi halinde, yukarıda belirtilen kurallar dışında kanunların geri gönderilmesine ilişkin hükümler uygulanır.

(4) Halkoyuna sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yürürlüğe girmesi için, kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekir.

(5) Anayasanın bütünüyle değiştirilmesi dışında, konu itibariyle birbiriyle bağlantısı olmayan hükümler üzerinde ayrı ayrı oylama yapılır.

(6) Anayasa değişiklik teklifinin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tâbidir.

  (AK Parti Madde Önerisi)

(1) Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazılı olarak teklif edilebilir.

(2) Anayasa değişikliği Meclis üye tamsayısının en az beşte üç çoğunluğu ile kabul edilir.

(3) Başkan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları onaylayarak yayınlayabilir veya veto edebilir ya da halkoylamasına sunabilir.

(4) Başkanca veto edilen kanunu, Meclis tarafından, üye tamsayısının beşte üçünün kararı ile halkoylamasına sunulabilir.

(5) Meclis, veto edilen anayasa değişikliğine dair kanunu, üye tamsayısının en az üçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse Başkan bu kanunu onaylayarak yayınlar.

(6) Halkoylamasına sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabul edilmesi için, geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekir.

(7) Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tâbidir.

Başlangıç

Madde 150- (1) Anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten Başlangıç Kısmı, Anayasa metnine dâhildir.

(2) Madde kenar başlıkları, Anayasa metninden sayılmaz. (MHP, matlabın Anayasa metninden sayılmayacağına dair bir hükmün Anayasaya konulmasına karşıdır.)

(AK Parti Madde Önerisi)

(1) Başlangıç metni ve madde başlıkları Anayasa metninden sayılmaz.

BAŞLANGIÇ, GENEL HÜKÜMLER VE TEMEL İLKELER

BAŞLANGIÇ METNİ

(AK PARTİ Önerisi)

Herkesin insan haysiyetinden kaynaklanan evrensel hak ve hürriyetlere sahip olduğu inancıyla her türlü ayrımcılığı reddeden, kültürel zenginliğimizin kaynağı olan etnik ve dini farlılıklarımıza saygı duyarak müşterek tarihimiz ve değerlerimiz etrafında birlikte yaşama arzusuyla hareket eden biz Türk Milleti; demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğüne dayanan bu Anayasayı egemen irademizin ifadesi olarak kabul ve ilan ederiz.

(CHP Önerisi)

Çatalhöyük’ten bu yana toprağı yoğurup, uygarlığı inşa eden, bin yıldır dostlukla yaşayan; Balkanlardan, Kafkaslardan, Orta Asya’dan, Mezopotamya’dan yollara düşen, Anadolu’da buluşan kadim uygarlıkların mirasçısı olan Türkiye Cumhuriyeti Ahalisi;

Çanakkale’de, Sakarya’da, Afyon’da, “İstiklal Destanını” dünyaya haykırmış, mazlum uluslara rehber olmuş; Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde her türlü ayrımcılığı reddederek, farklılıkları ve kültürel çoğulculuğu,  ulusal bütünlük anlayışı içinde zenginliklerin kaynağı olarak kabul eden eşitlik anlayışıyla ve “Türk Ulusu” adıyla;

İnsan onuruna, insan haklarına, hukukun üstünlüğüne, sosyal adalete, katılımcı ve çoğulcu demokrasi anlayışına dayalı laik Cumhuriyetin kurum ve kurallarını düzenleyen; tarihi ve kültürel mirasımızla çevre değerlerimizi koruma ve yaşatma amacı taşıyan bu Anayasayı ortak iradesi ile oluşturmuş;

Köken, dil, cinsiyet, inanç ayrımı yapmaksızın, bize yadigar olan, “Türkiye” adıyla andığımız bu güzel ülkeyi yurt edinmiş nesiller olarak;

“Ay yıldızlı” bayrak altında;

Egemen irademizin ve Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün “çağdaş uygarlık hedefi” ile “ebedi barış idealine” bağlılığımızın ifadesi olarak;

Seçilmiş Temsilcilerimizle birlikte, bu Anayasayı kabul ediyor, ilerleyen bilimin ışığında, sürekli değişen dünyanın gereklerine uygun olarak, yurttaşlar arasında dayanışma ve gönüllü birlikteliğe dayalı bir anlayışla;

Gelecek kuşakların  özgürlüğü, huzur, refah ve mutluluğu için;

Bu Anayasa’ya sahip çıkacakları ve meşruiyetini yitirmiş herkese karşı direnme hakkını kullanacakları inancı ile, gelecek kuşaklara emanet ve tevdi ediyoruz.

(MHP Önerisi)

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün öncülüğünde yapılan Kurtuluş Savaşı ile kurulan Türk Devleti’nin, ezelden beri hür yaşamış Türk Milleti’nin ve Aziz Türk Vatanı’nın ebediyen varlığı, bağımsızlığı, bölünmez bütünlüğü ve egemenliğin kayıtsız şartsız millete aidiyeti ilkeleri üzerinde inşa edilen bu Anayasa;

Türk vatandaşlarının insan şeref ve haysiyetine dayalı temel hak ve hürriyetlerini, herkesin hukuk önünde eşitliğini ve hiç kimseye hiçbir sebeple ayrımcılık yapılamayacağını hukuk devleti ve demokratik toplum düzeni gereklerine uygun olarak teyit eder.

Bu anayasa özü ve sözü ile birlikte yorumlanır ve uygulanır.

Bu anayasa, inşa ettiği kültür ve medeniyet değerleri ile insanlığın evrensel değerlerine katkıda bulunan Türk Milleti’nin gelecek nesillerine, milli birlik ve kardeşlik duygusuyla ve sadakatle bağlı kalmak üzere emanet edilir.

(BDP Önerisi)

Biz Türkiye Halkı,

Bütün bireylerin ve halkların, evrensel insan hak ve özgürlüklerine sahip olduğu inancını taşıyoruz. Irk, dil, din, mezhep, cinsiyet, cinsel yönelim, etnik köken ve benzeri hiçbir ayrım yapmaksızın herkesin eşit olduğunu kabul ediyoruz. Türkiye’de yaşayan tüm farklı kimlikler, kültürler, diller ve inançlar bu anayasanın güvencesi altındadır. Farklılıklarımızı,  toplumsal bütünlüğümüzün harcı olarak görüyoruz. Bütün eylemlerinde adaleti gözetmesini ve her durumda insanların hak ve özgürlüklerini güvence altına almasını devletin temel görevi sayıyoruz. Ebedi barış idealini taşıyan bireyler ve topluluklar olarak meşru müdafaa halleri dışında savaşı ve başka halkların özgürlüğüne karşı güç kullanmayı reddediyoruz.

İnsan onurunu, hukukun üstünlüğünü, özgürlüğü ve eşitliği esas alan, doğanın dengesini koruyarak doğayla uyumlu bir birlikteliği gözeten ve herkesin mutlu bir şekilde yaşamasını hedefleyen demokratik bir düzen kurmayı hedefliyoruz. Bu anayasayı da bu değerlere bağlılığımızın ve birlikte yaşama irademizin bir beratı olarak kabul ve teyit ediyoruz.